Η επανάσταση είναι πόλεμος, ο μόνος δίκαιος πόλεμος, σύμφωνα με τον Λένιν. Το αποτέλεσμα όμως δεν προκύπτει ξαφνικά, δεν επεμβαίνουν αόρατες δυνάμεις, ούτε εμφανίζεται κάποιος Μεσσίας που οδηγεί εκεί τα πράγματα. Το “δίκαιο” αυτού του πολέμου έγκειται στην ταξικότητα του, στο ότι κορυφώνει την πάλη των τάξεων και βγάζει στο ξέφωτο της ελευθερίας τους καταπιεζόμενους. Το μείζον είναι το πώς φτάνεις ως εκεί, πού συντελείται η διαδικασία και γιατί;

Όσο κι αν φαίνονται απλά τα “μικρά” ερωτήματα, αυτά είναι που όχι μόνο εξηγούν, αλλά και οδηγούν το άτομο στην ταξική απελευθέρωση. Η φράση-κατάσταση που τα συνδέει είναι “ταξική συνείδηση”. Σε αυτήν απαντώνται το πώς, το πού και το γιατί της επανάστασης.

Η απόκτηση αυτής όμως δεν είναι εύκολη, αυτονόητη, ούτε φύεται στις λάσπες και τους κακοτράχαλους δρόμους των φτωχών. Όχι, το ζήτημα είναι πολύπλοκο και στηρίζεται κυρίως στη συνειδητοποίηση της θέσης του ανθρώπου στο κοινωνικό/πολιτικό περιβάλλον. Η απόλυτη γνώση αυτής μπορεί να γίνει το πέρασμα στην ταξική συνείδηση. Μολαταύτα, καθένας/καμία πρέπει να παλέψει με αντικειμενικούς, σκληρούς, αντιδραστικούς παράγοντες και κυρίως με τους φόβους του. Αν ξεπεραστεί η τρομακτική εικόνα του αντιπάλου, τότε όλα είναι πιθανά, και ας ζητείται το απίθανο. Η Ιστορία στην απέραντη τοιχογραφία της περιλαμβάνει τέτοιες στιγμές και η 7η τέχνη υποκλίθηκε μπροστά της μέσα από ένα σπουδαίο έργο. Το Θωρηκτό Ποτέμκιν είναι η 35η ταινία που σας παρουσιάζει το G-Weekend Journal.

Ο μέγας Σεργκέι Αϊζενστάιν

Τι είναι το Θωρηκτό Ποτέμκιν; Είναι ο Σεργκέι Αϊζενστάιν, ο μέγας αυτός δημιουργός που έκανε τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό παγκόσμια παραδοχή στον κόσμο της τέχνης. Ο Αϊζενστάιν κατάφερε με ένα μέσο που ακόμη βρισκόταν σε πρώιμο στάδιο, την κινούμενη εικόνα, να απεικονίσει τη μεγαλύτερη κοινωνική/πολιτική αλλαγή του 20ου αιώνα.

Την κυριαρχία του σοσιαλισμού επί του καπιταλισμού/φεουδαρχισμού, έστω και για σύντομο διάστημα. Φανταστείτε το δύσκολο του εγχειρήματος. Να δείξεις στο κοινό τη στροφή της Ιστορίας, τη στιγμή που όλα αλλάζουν, τη στιγμή που γίνεται παγκόσμια, κοινωνική αναδιάταξη. Ο Αϊζενστάιν όμως το έκανε γιατί όφειλε να το κάνει.

Προφανώς το θεωρούσε καθήκον του και η φιλμογραφία του χαρακτηρίζεται από αυτή την αποστολή. Ταινίες όπως Η Απεργία και ο Οκτώβρης, είναι χαρακτηριστικά δείγματα, όμως με το Ποτέμκιν έφτασε στο ύψιστο σημείο της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Πέρα από τα τεχνικά επιτεύγματα, στο εν λόγω φιλμ είναι η σύλληψη και η προσφορά στον θεατή των μεγάλων ερωτήσεων-απαντήσεων που καταλήγουν στην καθαρότητα του ταξιδιού της επανάστασης. Αυτό είναι μοναδικό και δύσκολα θα βρεθεί κάποιος να το επαναλάβει. Ναι, η χρονική συγκυρία τον ευνόησε, όμως η ανόθευτη καλλιτεχνική ματιά του Αϊζενστάιν ήταν αυτή που έκανε τον χρόνο και τον χώρο τμήμα ενός επιβλητικού έργου.

Όλα όσα είναι η επανάσταση

Το 1898 στο Νικολάγιεφ της Ρωσίας έγινε η καθέλκυση ενός νέου πολεμικού καραβιού, κλάσης θωρηκτού, με την ονομασία “Πρίγκιπας Ποτέμκιν της Ταυρίδας”. Θεωρούνταν το πλέον σύγχρονο και δυνατό πολεμικό πλοίο της κατηγορίας του. Εντάχθηκε στον στόλο της Μαύρης Θάλασσας. Το 1905 είναι η πρώτη μεγάλη προσπάθεια εργατών και αγροτών να ανατρέψουν το καταπιεστικό καθεστώς του τσάρου.

Θα αποτύχουν, όμως θα προετοιμάσουν το έδαφος για τη μεγάλη έφοδο στον ουρανό το 1917. Το 1925 η κρατική υπηρεσία κινηματογραφίας ζητά από τον Αϊζενστάιν να δημιουργήσει μια ταινία με αφορμή τη συμπλήρωση 20 χρόνων από την επανάσταση του 1905. Ο σοβιετικός δημιουργός το έκανε με τέτοιο τρόπο, που στα σχεδόν 90 λεπτά που διαρκεί ο θεατής βλέπει όλα όσα σημαίνει η βαριά φορτισμένη ιδεολογικά λέξη “επανάσταση”.

Η ταινία δεν εστιάζει σε ένα πρόσωπο, δεν υπάρχει ο ήρωας με τη συμβατική έννοια που βλέπουμε στον κινηματογράφο σήμερα. Ο σκηνοθέτης επιλέγει το σύνολο, τους ναύτες του Ποτέμκιν για πρωταγωνιστές. Λογικό, μια και μπορεί να υπάρχει το πρωτοπόρο τμήμα σε μια εξέγερση, όμως η δύναμη του συνόλου είναι αυτή που την κινεί και την κάνει χείμαρρο ορμητικό.

Το πλήρωμα, λοιπόν, του πλοίου δεν μπορεί να αντέξει άλλο τις απάνθρωπες συνθήκες και με αφορμή το σάπιο κρέας που τους προσφέρεται -άλλη μια φορά- για μεσημεριανό, ξεκινούν την αντίσταση. Όταν ο πλοίαρχος θα διατάξει την εκτέλεση ορισμένων ναυτών, αυτό θα είναι το σύνθημα για να ξεκινήσει η εξέγερση.

Το ιδεολογικό μοντάζ

Το αυθόρμητο είναι που δίνει το σύνθημα και σε μεγάλο βαθμό οδηγεί τους ναύτες. Μετά από πάλη με τους βαθμοφόρους καταφέρνουν να πάρουν τον έλεγχο του πλοίου. Όταν θα φτάσουν στην Οδησσό θα ζητήσουν τη στήριξη του λαού, να ενωθούν μαζί τους. Ατράνταχτο “επιχείρημα” το πτώμα ενός ναύτη που πυροβολήθηκε από αξιωματικό. Πάνω του γράφουν “δολοφονήθηκε για ένα πιάτο σούπα!”. Οι άνθρωποι της Οδησσού θα συνταχθούν μαζί τους.

Η εξέγερση δείχνει να εξαπλώνεται, όμως η διοίκηση της πόλης καταστέλλει αιματηρά την προσπάθεια. Στη συνέχεια ολόκληρος ο στόλος της Μαύρης Θάλασσας κατευθύνεται στο Ποτέμκιν. Ο Αϊζενστάιν όμως δεν οδηγεί τα πράγματα στη μεγάλη σύγκρουση, αλλά στη μεγάλη ένωση, τα “αδέρφια” ενώνονται. Το μήνυμα σαφές.

Η ταινία έχει μείνει στην ιστορία του παγκόσμιου σινεμά για τη σκηνοθεσία της και ειδικότερα για το μοντάζ της. Οι αξέχαστες στιγμές ουκ ολίγες. Η σκηνή όπου κατεβαίνουν οι στρατιώτες τα σκαλοπάτια της Οδησσού, η σκηνή με τα τρία λιοντάρια που φαίνονται σαν ένα, η σκηνή και η ατμόσφαιρα αγωνίας, αναμονής σύρραξης που δημιουργεί στο τέλος, κ.α. Ο Αϊζενστάιν μας έμαθε το “ιδεολογικό μοντάζ”, μας έμαθε ότι μπορεί να γίνει νέο σύστημα δραματουργίας. Για τον Λένιν, το Ποτέμκιν έμεινε ένα “ανίκητο έδαφος της επανάστασης”, για τον θεατή θα είναι η πιο εύγλωττη εικόνα της αποκάλυψης της ταξικής συνείδησης.

-Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από το άρθρο “Θωρηκτό Ποτέμκιν. Η Γκουέρνικα του κινηματογράφου”, Γρηγόρης Τραγγανίδας, “Το Περιοδικό”