Ο κινηματογράφος είναι εικόνα. Μεγάλη εικόνα. Η κάμερα γίνεται το μάτι του σκηνοθέτη και πρέπει να συλλάβει τα πάντα. Όσα βλέπει αλλά και αυτά που δεν βλέπει! Η διαφορά του καλού από τον σπουδαίο σκηνοθέτη είναι πως ο πρώτος μένει στα όρια του κάδρου, ενώ ο δεύτερος κινείται εκτός χωρίς όμως να διαλύει το κάδρο. Με άλλα λόγια, ενώνει τα οπτικά ερεθίσματα που δέχεται το όργανο καταγραφής με αυτά που φτιάχνει ο εγκέφαλος. Ελάχιστοι οι σκηνοθέτες που κατάφεραν κάτι τέτοιο. Γκοντάρ, Μπέργκμαν, Παζολίνι... Κανείς όμως απ' αυτούς δεν μπόρεσε να φτάσει τόσο βαθιά στα αχαρτογράφητα μονοπάτια του μυαλού όσο ο Άλφρεντ Χίτσκοκ.

Ο Άγγλος δεν βρήκε (προφανώς) το μυστικό για το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος, αλλά για το πώς μπορούμε να δούμε την εικόνα. Δεν αρκεί η αποδοχή αυτού που δέχεσαι. Αυτό αρκεί για μια βόλτα στο πάρκο. Πρέπει να “συμφωνεί” και η ανεξέλεγκτη περιοχή που ονομάζεται “ασυνείδητο”. Εκεί οι κανόνες και οι σταθερές αλλάζουν. Στην ουσία τίποτα δεν είναι σταθερό και όλα κινούνται, γίνονται ρευστά και αυτό που θα μείνει είναι κάτι που δεν περιμένεις. Σαν να βλέπεις πίνακα του Νταλί σε κίνηση! Αν καταφέρεις να κρατήσεις αυτή τη διαδικασία “ζωντανή”, τότε μπορείς και να την εξωτερικεύσεις. Σε αυτό το σημείο η φαντασία και οι γνώσεις χειρισμού της εικόνας σε καθιστούν παντοδύναμο και τότε φτιάχνεις κάτι μυθικό. “Ο δεσμώτης του ιλίγγου” (Vertigo) είναι η 9η ταινία που σας παρουσιάζει το G-Weekend Journal.

Εξαπάτηση, το μεγαλείο του Χίτσκοκ

Ο Άλφρεντ Χίτσκοκ άγγιξε το τέλειο και δεν περίμενε κανένα σύμπαν να συνωμοτήσει υπέρ του. Δεν το είχε ανάγκη άλλωστε. Η ακρίβεια και η υψηλή στόχευση ήταν πάντα το επιδιωκόμενο και ήταν θέμα χρόνου να φτάσει εκεί που ήθελε. Για τον Χίτσκοκ το μυαλό ήταν πάντα τόπος γοητευτικός, αέναα προκλητικός, σκοτεινός... Το σίγουρο είναι ότι από κει ξεκινούν και τελειώνουν όλα τα μεγάλα μυστήρια της ανθρώπινης δραστηριότητας. Με τον “Δεσμώτη του ιλίγγου” ήθελε να δοκιμάσει κάτι το πρωτόγνωρο: Να φτιάξει έναν υπεράνθρωπο που θα “σπάσει” τα όρια του ανθρώπου! Ήτοι, να δημιουργήσει την κατάσταση εκείνη όπου ο άνθρωπος θα κινηθεί εκτός νοητού κόσμου και θα δράσει σε ένα παραισθησιακό, παραπλανητικό περιβάλλον το οποίο θα έχει φτιάξει ο ίδιος. Την ίδια στιγμή θα είναι δημιουργός και υποταγμένο ον, πλήρως παραδομένο σε μια μοίρα που δεν την ορίζει ο ίδιος.

Η βάση της ταινίας, λοιπόν, είναι η εξαπάτηση. Απλό. Εδώ όμως εδράζεται και το μεγαλείο της σκέψης του Χίτσκοκ. Η εξαπάτηση δεν μπορεί να μείνει στην εικόνα που αυτή προβάλει, αλλά οφείλει να μεταλλαχθεί σε πραγματικότητα που κάνει το υποκείμενο να αμφιβάλλει για τις μέχρι πρότινος σταθερές του. Έτσι, αυτό που φαίνεται δεν είναι βέβαιο ότι είναι αντανάκλαση της πραγματικότητας. Αυτό που ακούγεται δεν αντηχεί στο παρόν, αλλά ίσως έρχεται από το παρελθόν. Αυτό που πιάνει η όσφρηση δεν οδηγεί σε αναμνήσεις ζωντανές, αλλά σε άγνωστες, ανοίκειες εικόνες που δεν τις γνωρίζεις. Η απάτη πρέπει να αποκαλυφθεί για να αποκατασταθεί η ισορροπία, αλλά στην περίπτωση του Χίτσκοκ αυτό δεν γίνεται αναίμακτα και ανώδυνα.

Τρόμος και απόγνωση

Ο βασικός ήρωας της ταινίας (Τζέιμς Στιούαρτ) πάσχει από ακροφοβία. Πρώην αστυνομικός. Αναζητά το επαγγελματικό του μέλλον. Δεν βιάζεται. Παλαιός συμμαθητής, πλούσιος, τον βρίσκει του ζητά να παρακολουθήσει τη γυναίκα του. Δεν πρόκειται για υπόθεση μοιχείας, αλλά για κάτι πιο περίπλοκο. Η σύζυγος (Κιμ Νόβακ) συμπεριφέρεται περίεργα. Σαν να μην είναι ο εαυτός της, αλλά κάποια άλλη που ορίζει το σώμα και τη σκέψη της. Ο πρωταγωνιστής πείθεται και από τη στιγμή εκείνη ο Χίτσκοκ εξυφαίνει τη συνωμοσία του. Συνωμοσία εις βάρος των ηρώων του με “συνεργούς” του θεατές. Αργά και μεθοδικά όλα όσα μας δίνει αποκτούν διαφορετικό σχήμα, η ουσία τους αλλάζει και όταν αποφασίζει να μας δείξει την επιφάνεια όλων αυτών που παρακολουθούμε, τότε αντικρίζουμε το καλά κρυμμένο πρόσωπο της απληστίας, της χειραγώγησης, της υποκρισίας και του αληθινού έρωτα που όμως δεν αντέχει τα μεγάλα ύψη και κατακρημνίζεται αφήνοντας τρόμο και απόγνωση στο βλέμμα.

Τίποτα στην τύχη

Ας πάμε πρώτα στους δύο πρωταγωνιστές. Ο Τζέιμς Στιούαρτ προσπαθεί να αποδώσει τον πνευματικά αναστατωμένο Τζον “Σκότι” Φέργκιουσον. Η πάθηση του τον καθιστά ευάλωτο στην λανθασμένη μέτρηση των καθημερινών ειδώλων. Όταν εισβάλλει στον ψυχισμό του ο έρωτας, τότε γίνεται άθυρμα που δεν μπορεί να ορίσει την πορεία του. Προσπαθεί να μείνει νηφάλιος και κυρίαρχος του εαυτού του, αλλά δεν το καταφέρνει. Αυτή η μόνιμη σύγχυση φαίνεται στο βλέμμα και στις κινήσεις του Στιούαρτ. Ίσως χάνει κάπου το μέτρο, όμως ερμηνεύει με τον καλύτερο τρόπο των ήρωα του. Όσον αφορά την Κιμ Νόβακ τη βλέπουμε σε διπλό ρόλο. Αυτόν της Μάντελεϊν Έλστερ και της Τζούντι Μπάρτον. Η Νόβακ είναι σαγηνευτική, εύθραυστη ψυχικά και την ίδια στιγμή δυνατή και απελπισμένη. Εγκλωβισμένη στην εξουσία του πλούσιου φίλου του Φέργκιουσον είναι το αντικείμενο του πόθου αλλά και η ενσάρκωση της μοίρας που αυτονομείται από τον άνθρωπο. Η Νόβακ δεν χάνει ποτέ το μέτρο και μένει στο μεταίχμιο έκφρασης της θηλυκότητας της και την απόγνωση για έναν έρωτα λυτρωτικό.

Η σκηνοθεσία όμως είναι ανυπέρβλητη. Κάθε πλάνο είναι προσεγμένο στη λεπτομέρεια. Τίποτα δεν έχει αφεθεί στην τύχη. Όταν ο Στιούαρτ φτάνει στην κορυφή του καμπαναριού ή όταν κοιτά από το παράθυρο, η κάμερα “κοιτά” κατακόρυφα κάτω και η αίσθηση του θεατή είναι ότι πράγματι ο πρωταγωνιστής βρίσκεται λίγο πριν το κενό. Ο Χίτσκοκ στις στιγμές που κορυφώνει η αφήγηση, απομονώνει τους δύο πρωταγωνιστές και στο φόντο φροντίζει να αντανακλά τη ψυχική τους κατάσταση. Φυσικά, το σκηνικό που έχει επιλέξει είναι μοναδικό: Το Σαν Φρανσίσκο ίσως παίζει τον πιο σημαντικό ρόλο στην ταινία. Οι διαδρομές του Στιούαρτ στους δρόμους της πόλης, τα ψηλά κτίρια, οι γερανοί που δουλεύουν έξω από το παράθυρο, τα επιβλητικά δέντρα στο δάσος, τα χρώματα της πόλης και τα φώτα της το βράδυ, είναι σημάδια της ταραγμένης προσωπικότητας τόσο του Στιούαρτ, όσο και της Νόβακ. Το “Vertigo” είναι το “Ψυχώ” και ο “Σιωπηλός μάρτυρας” μαζί.