Στις 9 Μαΐου 1936, στη Θεσσαλονίκη, όταν οι σφαίρες σταμάτησαν να σφυρίζουν, καπνός σκέπασε την πόλη. Μηδέ μαύρος, μηδέ λευκός ήταν. Κόκκινος, ανακατευόταν με το μουντό γκρίζο των κτιρίων, των μουγγών συναισθημάτων, των χαλασμένων καρδιών. Το σχεδόν διάφανο, εύθραυστο χρώμα των απλών, λαϊκών φωνών, βρήκε καταφύγιο σε μια ανοιχτή αγκαλιά, σε ένα απελπισμένο στόμα, στον ήχο του κλάματος που στέκει –πάντα- ψηλότερα και δυνατότερα από καθετί. Το πληγωμένο θηρίο –η Μάνα- να σκεπάζει τα πάντα, να συντρίβει τη μικροπρέπεια, την αγυρτεία, τη σιδερένια γροθιά του δυνάστη, την απανθρωπιά. Εκείνη τη μέρα ο θρήνος εκδηλώθηκε εν μέση οδώ. Το ιδιωτικό έγινε δημόσιο, κοινό, αγαθό πολύτιμο για την αντοχή και μακροημέρευση του λαού. Κάτι άστραψε, κάποιος ήταν εκεί. Το χαρτί, αυτό το βρώμικο, μα πολύτιμο χαρτί, τσάκισε και το χέρι έπιασε την πένα. Και η πένα ακούμπησε στο λευκό, αγνό χαρτί και το κλάμα, ο θρήνος, ο οδυρμός, συνεχίστηκε. Δεν σταμάτησε ποτέ! Το βλέμμα είχε βρει την αόρατη οδό της οιμωγής και τα λόγια του ποιητή διέλυαν κάθε ακηδία, κάθε υποταγή, κάθε συμβιβασμό και οι επιλήσμονες σώπαιναν, ενώ οι δολοφόνοι καρτερούσαν την αναπότρεπτη καταδίκη τους. Εκείνη τη μέρα, στις 9 Μαΐου 1936, ο Γιάννης Ρίτσος έγραψε τον “Επιτάφιο”, έγραψε για την Ανάσταση μας.

Πρώτος ο Τάσος

Ένα μήνα πριν, τον Απρίλιο, την Ελλάδα σαρώνει μεγαλειώδες απεργιακό κύμα με κέντρο τη Θεσσαλονίκη και τους καπνεργάτες. Η εξέγερση των εργατών στη Θεσσαλονίκη επεκτείνεται και σε άλλες πόλεις. Πριν το 1936, το 1929 και η παγκόσμια οικονομική ύφεση. Το 1932 πτώχευση και πριν απ’ αυτό η Μικρασιατική Καταστροφή. Οι πρόσφυγες που είχαν έρθει στη χώρα είχαν δώσει την αφορμή που έψαχναν οι εργοδότες για να μειώσουν τα μεροκάματα, να εντείνουν την εκμετάλλευση. Μαζί με την παγκόσμια οικονομική κρίση οι αμοιβές των καπνεργατών έπεσαν από τις 135-150 δραχμές στις 75. Στις 9 Μαΐου 1936 συμμετέχουν σχεδόν όλοι οι εργαζόμενοι. Στις 10:30 το πρωί, στη διασταύρωση των οδών Βενιζέλου και Εγνατίας, πέφτει νεκρός ο νεαρός αυτοκινητιστής Τάσος Τούσης. Είναι ο πρώτος νεκρός. Ακολουθούν κι άλλοι. Ακολουθεί ο θρήνος της μητέρας του, η φωτογραφία, ο Ρίτσος, ο “Επιτάφιος”.

Η ανεξίτηλη εικόνα

Ο Ρίτσος είδε την ανεξίτηλη εικόνα στην εφημερίδα, στον “Ριζοσπάστη”. Η σκληρή εικόνα τον εμπνέει και οι… χίλιες λέξεις της ξεπηδούν από το μυαλό του, την ψυχή του, τη ματιά του. Κλείνεται στη σοφίτα του και γράφει. Γράφει δυο μερόνυχτα χωρίς να φάει και να κοιμηθεί. Παραδίδει τα πρώτα τρία ποιήματα στον Ευθύφρονα Ηλιάδη. Δημοσιεύονται στον “Ριζοσπάστη”.

Η γραφή του Ρίτσου πετάει σπίθες. Σαρωτική. Η ένταση του γεγονότος, της εικόνας περνά άμεσα στον λόγο του. Παρ’ όλα αυτά δεν χάνει τον έλεγχο και κρατά την ισορροπία ανάμεσα στη σωστή αποτύπωση και τα συναισθήματα που τον πλημμυρίζουν. Το μοιρολόι του Ρίτσου είναι γραμμένο σε ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο. Η παράδοση της Ελλάδας, η δημοτική παράδοση συμβάλλει καθοριστικά στη διαμόρφωση του ύφους και της δομής. Κάθε δίστιχο κατάδυση στην ψυχή της μάνας και στο σώμα του νεκρού γιου. Την ίδια στιγμή ανθισμένες, ηλιόλουστες εικόνες ανοίγονται μπροστά μας. Η οργή, το μίσος, μπλέκονται με την αγάπη και την ελπίδα. Τα λόγια της μάνας σε εκατομμύρια χείλη μπαίνουν και εμπνέουν, δίνουν κουράγιο, αναστατώνουν, μας στηρίζουν. Ο Ρίτσος θα ενώσει τις φωνές που μέχρι τότε δεν έβγαιναν από το στόμα, θα “ντύσει” τις υψωμένες γροθιές και θα στηρίξει τα βασανισμένα σώματα.

Τα δέκα χιλιάδες αντίτυπα που κυκλοφόρησαν, από τον εκδοτικό οίκο της εφημερίδας, είχαν σχεδόν εξαντληθεί. Λίγους μήνες μετά όμως έρχεται η δικτατορία Μεταξά και τα τελευταία αντίτυπα του έργου καίγονται στους Στύλους του Ολυμπίου Διός. Το βιβλίο, όπως και άλλα, ανήκε στην κατηγορία των “ανατρεπτικών”. Η οριστική μορφή του ποιήματος ήρθε το 1956. Τρία χρονιά μετά, το 1959, ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποιεί τον “Επιτάφιο” και τον κάνει κτήμα του ελληνικού λαού, του κόσμου όλου!

*Πληροφορίες από το tvxs.gr [Μάιος 1936: η απεργία των καπνεργατών πνίγεται στο αίμα]