Αν η εξέγερση του Πολυτεχνείου, τον Νοέμβρη του 1973, ήταν η αρχή του τέλους της χούντας των συνταγματαρχών και το ξεκίνημα της Μεταπολίτευσης, η Κυριακή 3 Δεκεμβρίου 1944 είναι το πέρασμα από έναν αμυντικό πόλεμο (υπεράσπιση της επικράτειας μας) στον Εμφύλιο. Εκείνη τη μέρα διοργανώθηκε παλλαϊκό συλλαλητήριο στην πλατεία Συντάγματος.

Οι τότε δυνάμεις καταστολής χτύπησαν τη διαδήλωση με όπλα. Αποτέλεσμα; Να πέσουν νεκροί 30 άνθρωποι και να τραυματιστούν πάνω από 100. Την ίδια μέρα, η εφημερίδα «Ριζοσπάστης» έγραφε στην πρώτη σελίδα: «Όλοι σήμερα στις 11 στο συλλαλητήριο του ΕΑΜ στο Σύνταγμα-Κάτω η κυβέρνηση του εμφυλίου πολέμου».

Στη δεύτερη σελίδα ενημέρωνε ότι «ο παγκόσμιος τύπος διαπιστώνει: Αποθρασυμένη η αντίδραση θέλει να επιβάλει με τη βία την εξουσία της». Η παράθεση των δύο «χτυπημάτων» της εφημερίδας έχει σημασία, διότι περιέχει ουσιαστικά τις απαντήσεις της τραγωδίας εκείνης της μέρας και κατ’ επέκταση του εμφύλιου αλληλοσπαραγμού.

Στην ουσία αφορμή ήταν «η κυβέρνηση του εμφυλίου», δηλαδή η κυβέρνηση «Εθνική ενότητας» του Γεωργίου Παπανδρέου και αιτία η κατάληψη της εξουσίας. Πριν όμως αναλύσουμε το «γιατί;» των Δεκεμβριανών, ας δούμε την εξέλιξη των γεγονότων από τον Οκτώβρη εκείνης της χρονιάς μέχρι την τραγωδία της 3ης Δεκέμβρη.

Το χρονικό

Η αφετηρία, λοιπόν, εντοπίζεται στις 12 Οκτωβρίου 1944. Εκείνη τη μέρα η Αθήνα απελευθερώνεται από τον γερμανικό ζυγό. Είχε προηγηθεί συμφωνία Άγγλων-Γερμανών με την ήττα και την υποχώρηση των ναζί να μη χτυπηθούν οι δυνάμεις τους. Σκοπός της συμφωνίας ήταν να εμποδίσουν, ακόμη και την ώρα που όλα είχαν χαθεί γι’ αυτούς, την προέλαση του «Κόκκινου Στρατού» που απελευθέρωνε τα Βαλκάνια και την Ευρώπη.

Βέβαια, η εν λόγω συμφωνία είχε και μακρινό ορίζοντα, καθώς οι δύο μεγάλες δυνάμεις ήθελαν να διαμορφώσουν την παγκόσμια μεταπολεμική εξέλιξη. Στις 18 Οκτωβρίου φτάνει στην Αθήνα η κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» και στις 30 Οκτωβρίου ο Ε.Λ.Α.Σ απελευθερώνει τη Θεσσαλονίκη. Στις 3 Νοεμβρίου τα τελευταία χιτλερικά στρατεύματα εγκαταλείπουν οριστικά την Ελλάδα.

Την 1η Δεκεμβρίου, ο στρατηγός Ρόναλντ Σκόμπι, ο οποίος με τη Συμφωνία της Καζέρτας είχε ορισθεί αρχιστράτηγος των αγγλικών και ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στην Ελλάδα, κοινοποίησε στον Ε.Λ.Α.Σ προκήρυξη που καθόριζε ημερομηνία έναρξης της αποστράτευσης των αντάρτικων δυνάμεων την 10η Δεκέμβρη.

Ταυτόχρονα, η κυβέρνηση αποφάσιζε, αφού είχαν παραιτηθεί οι υπουργοί του Ε.Α.Μ που συμμετείχαν σε αυτή την, την άμεση διάλυση της Λαϊκής Πολιτοφυλακής σε πολλές περιφέρειες της χώρας.

Το Ε.Α.Μ και το Κ.Κ.Ε, μπροστά στο σκηνικό που διαμορφωνόταν, καλεί τον λαό της Αθήνας και του Πειραιά σε συλλαλητήριο στις 3 Δεκεμβρίου στην πλατεία Συντάγματος. Την επόμενη μέρα, πλήθος κόσμου θα συνοδέψει τα θύματα στην τελευταία τους κατοικία και θα απαιτήσει την παραίτηση της κυβέρνησης. Κι αυτή η πορεία θα χτυπηθεί με όπλα.

Τη νύχτα της 3ης προς την 4η Δεκέμβρη, βρετανικά τεθωρακισμένα κύκλωσαν και αφόπλισαν το 2ο Σύνταγμα της ΙΙης Μεραρχίας του Ε.Λ.Α.Σ. Η σύγκρουση επεκτάθηκε και γενικεύτηκε.

Ο βρετανικός παράγοντας

Η πορεία των γεγονότων καταδεικνύει την καθοριστική παρουσία του βρετανικού παράγοντα. Δεν μπορούμε, λοιπόν, να μην εστιάσουμε στον ρόλο των Βρετανών. Η επιρροή που ασκούσαν στα ελληνικά πράγματα στην Κατοχή μπορεί να χαρακτηριστεί ως ολοκληρωτικός έλεγχος. Ο θεσμός που εγγυάτο αυτόν τον έλεγχο ήταν η μοναρχία.

Με την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα και την κατάρρευση του Μετώπου, οι Βρετανοί μετέφεραν στη Μέση Ανατολή τον μονάρχη, την κυβέρνηση του και τα στελέχη που θεωρούσαν ότι θα μπορούσαν να έχουν σημαντικό ρόλο.

Η μεγάλη απειλή για τα βρετανικά συμφέροντα στην Ελλάδα υπήρξε η ανάδυση του αντιστασιακού κινήματος που ανέτρεπε όλες τις παραδοσιακές, προπολεμικές δομές και σχέσεις.

Τη στιγμή της απελευθέρωσης της χώρας από τους ναζί, οι αντιστασιακές δυνάμεις του Ε.Α.Μ-Ε.Λ.Α.Σ θα μπορούσαν να θέσουν όλη τη χώρα υπό τη διακυβέρνηση της «Κυβέρνησης του Βουνού» (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης) υπό τον Αλέξανδρο Σβώλο. Έτσι, θα δημιουργούσαν τετελεσμένα τα οποία δεν θα μπορούσαν να αγνοήσουν εύκολα οι Βρετανοί και ο ελεγχόμενος απ’ αυτούς Γεώργιος Παπανδρέου.

Αδιαμόρφωτο (ακόμη) το ιστορικό αποτύπωμα

Το εύλογο ερώτημα που τίθεται είναι «πώς φτάσαμε στον Δεκέμβρη του ’44;». Η απάντηση φυσικά και είναι πολιτική και έχει να κάνει με την κατάληψη της εξουσίας.

Γι’ αυτό και τονίσαμε τις αναφορές του «Ριζοσπάστη» στην αρχή. Αν και η ιστορία γράφεται από τους νικητές, εντούτοις στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν μπορούμε αγνοήσουμε τους ηττημένους.

Η εξήγηση αμφοτέρων είναι ισχυρή και θα ήταν λάθος μας να διαλέξουμε πλευρά. Αν και έχουν περάσει 72 χρόνια από τότε, το ιστορικό-πολιτικό αποτύπωμα των Δεκεμβριανών δεν έχει διαμορφωθεί απόλυτα και υπάρχουν δύο ισχυρές, αντικρουόμενες, ερμηνείες για τα γεγονότα εκείνης της περιόδου.

Η ένοπλη «απάντηση» του Κ.Κ.Ε (1η ερμηνεία)

Τα Δεκεμβριανά ήταν η ένοπλη «απάντηση» του Κ.Κ.Ε στην προοπτική αφοπλισμού του Ε.Λ.Α.Σ. Ήταν πραξικόπημα, αφού τμήμα του στρατού στασίασε εναντίον της κυβέρνησης (ως τις 2/12 ο Ε.Λ.Α .Σ υπαγόταν σε αυτήν). Ήταν εμφύλιος και τέλος επανάσταση, διότι αν το Κ.Κ.Ε επικρατούσε η Ελλάδα θα γινόταν «Λαϊκή Δημοκρατία».

Δεν ήταν όμως αυθόρμητη εξέγερση. Οι οργανωμένες εχθροπραξίες ξεκίνησαν όταν ο Ε.Λ.Α.Σ επιτέθηκε εναντίον κυβερνητικών δυνάμεων την επόμενη μέρα. Η επιλογή της σύγκρουσης είχε ουσιαστικά ληφθεί από το Πολιτικό Γραφείο του Κ.Κ.Ε από τις 27/11.

Το Κ.Κ.Ε επεδίωκε την εξουσία, αλλά υπό την πίεση των Σοβιετικών είχε συμβιβαστεί με την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση και τους Βρετανούς, υπογράφοντας τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας.

Στα Δεκεμβριανά δεν είχαμε συνασπισμό Βρετανών και δωσίλογων απέναντι στον λαό. Ο πληθυσμός ήταν διαιρεμένος και υπήρχε μεγάλη μάζα αναποφάσιστων που περίμενε τον νικητή να συνταχθεί μαζί του. Το Κ.Κ.Ε ηττήθηκε γιατί η ηγεσία του υπερτίμησε τις δυνατότητες της και υποτίμησε την αποφασιστικότητα των ελλήνων αντιπάλων της όσο και των στρατιωτικά υπέρτερων Βρετανών.

Η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη και η αιτία της βρίσκεται στην απόσταση ανάμεσα στον εσωτερικό και τον διεθνή συσχετισμό δυνάμεων που δεν μπορούσε να γεφυρωθεί αναίμακτα.

Ούτε πραξικόπημα, ούτε επανάσταση του Κ.Κ.Ε (2η ερμηνεία)

Στα Δεκεμβριανά δεν υπήρξε ούτε πραξικόπημα, ούτε επανάσταση του Κ.Κ.Ε. Ήταν αποτέλεσμα των εμφύλιων συγκρούσεων στην Κατοχή και της έντονης πόλωσης μετά την απελευθέρωση.

Τα Δεκεμβριανά ξεκίνησαν όχι με την αιματηρή διαδήλωση της 3ης Δεκεμβρίου 1944, αλλά μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων για τον αφοπλισμό των αντιστασιακών οργανώσεων.

Ο Γεώργιος Παπανδρέου με τους πρόχειρους χειρισμούς του και τις αμφιταλαντεύσεις του, κατέδειξε ότι δεν διέθετε στρατηγικό σχέδιο για τη μετάβαση από την Κατοχή στη μεταπολεμική εποχή.

Στην Κατοχή το Κ.Κ.Ε επεδίωκε να ενισχύσει τη θέση του για να αντιμετωπίσει τον εναντίον του σχεδιασμένο αγώνα των Βρετανών και του ΕΔΕΣ. Πρώτη επιλογή του αποτελούσε η κατάκτηση της εξουσίας στο πλαίσιο της νομιμότητας, χωρίς όμως αυτό να αποκλείει τη βίαιη ρήξη σε περίπτωση που η επιλογή αυτή δεν τελεσφορούσε.

Λίγο πριν από την απελευθέρωση και ύστερα από συμβουλή των Σοβιετικών, εντάχθηκε στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας προκειμένου να επιτρέψει στο ΕΑΜ να καταλάβει στη θεσμοθετημένη πολιτική ζωή μια θέση αντίστοιχη με τον όγκο των δυνάμεων που αντιπροσώπευε.

Με την πολιτική των συνεργασιών με δυνάμεις του αστικού πολιτικού κόσμου, το ΕΑΜ λειτουργούσε νομιμοποιητικά για το ΚΚΕ, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις ανάδυσης ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος που θα διεκδικούσε την εξουσία μέσω της εκλογικής διαδικασίας. Την εξέλιξη όμως αυτή, δηλαδή τη συμμετοχή του ΕΑΜ στην εκλογική διαδικασία, δεν την ήθελαν ούτε οι κυβερνητικοί στην Αθήνα ούτε οι Βρετανοί.

Η ηγεσία του Κ.Κ.Ε δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στην κρισιμότητα των καιρών. Δεν αντιλήφθηκε ότι οι συσχετισμοί για το ΕΑΜικό κίνημα μετά την απελευθέρωση ήταν αρνητικοί, όχι θετικοί όπως νόμιζε.

Στα Δεκεμβριανά συγκρούστηκαν οι συντηρητικές δυνάμεις του αστικού προπολεμικού κόσμου και οι συνεργάτες των Γερμανών εναντίον ενός ισχυρού λαϊκού κινήματος, του οποίου το αναγεννητικό έργο την περίοδο 1943-44 είχε αναγνωριστεί από τους αντιπάλους του. Τέλος, η σύγκρουση θα μπορούσε να αποφευχθεί, αν τον ήθελαν οι Βρετανοί και οι ηγεσίες των δύο αντιπάλων είχαν την ικανότητα και τη θέληση να φτάσουν σε συμβιβασμό.

Πηγές

-«Ριζοσπάστης»

-«Ο Δεκέμβρης του ’44 και ο βρετανικός παράγοντας» του Βλάση Αγτζίδη, διδάκτωρ σύγχρονης ιστορίας, στην «Ελευθεροτυπία»

-«Μια διαφορετική ερμηνεία για τα Δεκεμβριανά» Γιάννης Σακκάς, Αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, στην «Εφημερίδα των Συντακτών».

-Στοιχεία και πληροφορίες από το άρθρο «Οκτώ ερωτήματα για τον Δεκέμβριο του 1944» του Στάθη Ν. Καλύβα, καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale, στην «Καθημερινή».