Ζαν-Λικ Γκοντάρ: Έσωσε το μυαλό μας!

Και τώρα; Δεν έχω άλλα ερωτηματικά, μα μια απορία, επίμονη, μόνη, που όσο την γυροφέρνω στο μυαλό δεν λιώνει σαν το χιόνι. Ποιος θα συνομιλεί με τη φοβισμένη συνείδηση μας; Δεν θα κάνω υποθέσεις και θα αφήσω το «αν» στην άκρη. Ξέρω ότι στο χώρο του φτασμένου, του κοινού, εκεί είναι η απάντηση. Ο Γκοντάρ δεν είναι εδώ, ποτέ δεν ήταν! Το διαλέγω προσεκτικά το προκλητικό και ξέρω -τώρα- γιατί υπήρξε: για να ορίσει την επικράτεια της ψευδαίσθηση μας. Εδώ δεν θα ψάξω ανοιχτά στόματα και γουρλωμένα μάτια, μα τον χρόνο θα κοσκινίσω και στην ανύποπτη στιγμή θα γυρίσω. Θα φτάσω εκεί που απλά ξάπλωσα και είδα τον «Τρελό Πιερό», το «Άλφαβιλ», το «Με κομμένη την ανάσα», την «Περιφρόνηση»… Τότε οι δρόμοι και τα δρομάκια, οι κήποι και τα μνημεία του νου πήραν μορφή, ο πολύχρωμος ήλιος έλαμψε και το γκρίζο του πάγου βρήκε το μαύρο της νύχτας. Η ελεύθερη δημιουργία ήταν το νερό και η αμφισβήτηση η τροφή. Τα φυσικά σύνορα αυτού του (εσωτερικού) κόσμου ήταν -και είναι- ελευθερία, δημοκρατία, επανάσταση, φιλοσοφία, έρωτας. Ο Γκοντάρ ήταν ο δημιουργός και όσο κοντά κι αν ήρθε με το κοινό, πάντα έμενε κάπως απόμακρος, έμενε στο σημείο που έβλεπε και φρόντιζε τα πάντα. Ναι, δεν ήταν ποτέ ανάμεσα μας. Ήταν το σύννεφο που έφερε λυτρωτική, αναζωογονητική, βροχή στη ζωή μας.

Η τελευταία μεγάλη πράξη του Γκοντάρ ήταν η ευθανασία. Με αυτόν τον τρόπο διάλεξε να φύγει από τη ζωή, στα 92 του. Λίγο πριν το τέλος αμφισβήτησε την τυραννία του τέλους! Πήρε για λίγο τον έλεγχο του θανάτου και έφτιαξε τη δική του τελευταία έξοδο. Κάπως έτσι διαμόρφωσε την πορεία του. Η εξουσία του κατεστημένου, η δικτατορία της συνήθειας, δεν είχαν έξοδο κινδύνου. Ο Γκοντάρ δεν ζήτησε το αντισυμβατικό, έγινε το αντισυμβατικό. Δεν έψαξε την πολιτική δήλωση μέσα από το έργο του, έγινε η πολιτική δήλωση. Δεν περιέγραψε την ακτιβιστική πράξη, έγινε η ακτιβιστική πράξη. Μάλιστα, τον Μάη του 1968, λίγο πριν το 21ο Φεστιβάλ των Κανών, διέθετε τέτοια ορμή που μπορούσε να κάψει τα πάντα! Να τι διαβάζουμε στην «Εφημερίδα των Συντακτών» και στο άρθρο της Νόρας Ράλλη. Ήταν Μάης του 1968. Οι απεργιακές κινητοποιήσεις είχαν εντατικοποιηθεί, οι φοιτητές είχαν ξεκινήσει να βγαίνουν στους δρόμους, οι συζητήσεις μαίνονταν. Ο πρόεδρος του φεστιβάλ, ο Ρομπέρ Φαβρ Λε Μπρε, διαβεβαίωνε στις 10 του Μάη πως όλα θα κυλήσουν ομαλά. […] Ωστόσο κάποιοι σκηνοθέτες, με πρωτοστατούντα τον Γκοντάρ, είχαν αντίθετη άποψη. Δεν μπορούσαν να δεχθούν πριγκιπικές ενάρξεις και καμία “γιορτή του κινηματογράφου” να πραγματοποιηθεί, ενώ ο κόσμος στη Γαλλία εξεγειρόταν με δράσεις, συνθήματα και οράματα που έμελλε να μείνουν στην Ιστορία. Η Ένωση Κριτικών Γαλλίας ζητά να σταματήσουν οι προβολές της 12ης Μαΐου ως ένδειξη συμπαράστασης στη γενική απεργία. Οι προβολές συνεχίζονται κανονικά. […] Πάνω από τα 2/3 των εργατών στη Γαλλία απεργούσαν, αλλά οι προβολές συνεχίζονταν. Τότε, οι δυο πλέον κυρίαρχες μορφές του γαλλικού Νέου Κύματος (Nouvelle Vague) παίρνουν τον λόγο. Με πρόσχημα την απόλυση του αγαπημένου όλων διευθυντή της Γαλλικής Ταινιοθήκης Ανρί Λανγκλουά από τον υπουργό πολιτσμού Αντρέ Μαλρό, οι Τριφό και Γκοντάρ σταματούν το φεστιβάλ ως μια κίνηση “πολιτικής διαμαρτυρίας για την αναγκαιότητα διακοπής σε ένδειξη συμπαράστασης προς τους εργαζόμενους και τους φοιτητές κι ως επίθεση στην απαρχαιωμένη γαλλική κινηματογραφική βιομηχανία, η οποία προτιμά το εμπόριο σε βάρος της τέχνης!”. Αλέν Ρενέ, Μίλος Φόρμαν, Ρίτσαρντ Λέστερ και Κάρλος Σάουρα αποσύρουν τις ταινίες από το διαγωνιστικό, οι Λουί Μαλ και αμέσως μετά οι Μόνικα Βίτι και Ρομάν Πολάνσκι παραιτούνται από την κριτική επιτροπή. Ωστόσο και πάλι οι προβολές συνεχίζουν, με τους Γκοντάρ και Τριφό να κρεμιούνται κυριολεκτικά από την αυλαία της αίθουσας ώστε να μη σηκωθεί για την προβολή. Ο Τριφό πέφτει στο πάτωμα, ο Γκοντάρ χάνει τα γυαλιά του. Βρίζει σαν να μην υπάρχει αύριο. Και φωνάζοντας, δίνει το σύνθημα: “Αν το φεστιβάλ συνεχιστεί, κάψτε όλες τις κόπιες!”.

Με τον Γκοντάρ δεν μπορείς να αποφύγεις το κύμα. Θα βραχείς και θα αναρωτηθείς πώς γίνεται το νερό να επικοινωνεί τόσο γρήγορα με τον ήλιο; Στην περίπτωση του νέου κύματος έχουμε μια ιδιαίτερη εξίσωση: Δημιουργία+δημιουργία=δημιουργία στο διηνεκές! Τι σημαίνει αυτό; Η ανάγκη απόδρασης της φαντασίας (ήλιος) συναντά τον άχρονο λόγο και τις άπειρες μορφές του (νερό). Συνεπώς, φαντασία, λόγος και φωνές του, μας οδηγούν στο διαφορετικό, στο νέο κύμα. Ο Γκοντάρ ανήκει στους κύριους εκφραστές του συγκεκριμένου καλλιτεχνικού ρεύματος. Δεν χρειάζεται να κάνεις ενδελεχή ανάλυση των ταινιών του για να καταλάβεις. Η απελευθέρωση της κινηματογράφησης είναι εμφανής. Η αντίδραση απέναντι στην εμπορευματοποίηση ξεκάθαρη. «Ο τρελός Πιερό» είναι η επιτομή της εν λόγω καλλιτεχνικής έκφρασης. Στο «Άλφαβιλ» πάει ένα βήμα παραπέρα. Η εμπορευματοποίηση των πάντων γίνεται ρευστοποίηση του παρόντος και μετατροπής του σε ζοφερό, απολυταρχικό, μέλλον. Στην πρώτη μεγάλη «γκονταρική» δημιουργία, το «Με κομμένη την ανάσα», οι θεμελιώδεις αρχές του κύματος κυριαρχούν. Στην «Περιφρόνηση» έρχεται η ποίηση και οι «ισμοί» υποτάσσονται στην εικόνα.
Το στοιχείο, όμως, που έκανε ξεχωριστό τον Γκοντάρ ήταν ο στοχασμός του. Η βαθιά σκέψη του διαπερνούσε το έργο και καθόριζε τη μορφή και τον λόγο του. Η έννοια της ελευθερίας δεν έμενε στη σφαίρα του σώματος, αλλά συντάραζε το πνεύμα. Η αναζήτηση της γνώσης και της ταυτότητας του ατόμου έδινε ορμή στο καλλιτεχνικό όραμα. Ακόμη και ο έρωτας δεν κρυβόταν. Τον απέδιδε στην πιο αγνή και αδέσμευτη (αναρχική) μορφή του. Και για τον θάνατο; Το αναπόφευκτο δεν έχει κάτι άλλο να πει πέρα από την καταστροφή του και ο Γκοντάρ το ήξερε και το έδειξε πολύ καλά. Είπε πολλά, έδειξε περισσότερα και στα λόγια του θα επιστρέφουμε. Υπάρχουν κάποια που επιμένουν και στο πέρασμα του χρόνου σαν να έχουν αυτονομηθεί. Δεν ξέρεις αν του ανήκουν, σίγουρα όμως θα μπορούσαν. Τα λόγια αυτά λυπούνταν το Χόλιγουντ για τα χρήματα και την έλλειψη ιδεών και το ευρωπαϊκό σινεμά για τις ιδέες και την έλλειψη χρημάτων. Η όψη είναι «γκονταρική». Η ουσία σίγουρα τον βρίσκει. Σημασία, όμως, έχει η διαδρομή λόγος-πράξη. Ε, σε αυτό το σημείο ο Γκοντάρ στέκει αγέρωχος και θριαμβευτής. Το έργο του είναι η χαρά και η λύπη του ανεξάρτητου σινεμά, η αναγνώριση του πόνου και του κόπου που απαιτεί, το ήσυχο παράπονο και η διαμαρτυρία απέναντι στη δύναμη του χρήματος. Ναι, τα κατάφερε και ο λόγος του πέρασε στις συνειδήσεις. Φανταστείτε τι θα γινόταν αν… Ας μείνει ανολοκλήρωτο. Εξάλλου, με τον Γκοντάρ ποτέ δεν ξεμπερδεύεις!

*Χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες από άρθρο της Νόρας Ράλλη «Ένα νέο κύμα από μόνος του, κόντρα στο ρεύμα» [Εφημερίδα των Συντακτών, (14/9)]