Γκλεν Γκουλντ: Σφυγμός καλοκαιριού στον πάγο*

Πέθανε στα 50 του, αλλά οι αριθμοί δεν έχουν σημασία. Οι επαφές, οι οσμές και φυσικά οι νότες είναι αυτά που μένουν. Έφυγε από τη ζωή λίγο πριν πέσουν τα φύλλα του φθινοπώρου, λίγο πριν σκεπαστούν οι βελόνες του καλοκαιριού. Την υγρή δροσιά δεν την αισθάνθηκε έντονα, τον αέρα της όμως τον εγκλώβισε στα γαντοφορεμένα δάχτυλα του. Ο Γκουλντ στάθηκε δίπλα, μέσα, στην ανάπαυση των κύκλων και «συνομίλησε» με τους ήχους τους. Οι ερμηνείες του -ιδιαίτερα πάνω στο έργο του Μπαχ- φώτιζαν την αόρατη δύναμη που κινεί τον κόσμο, σε έκαναν ταξιδιώτη ενός αναρχικού χωροχρονικού και σου έδιναν όπως είναι τις φωνές του αγέραστου παρελθόντος! Το παίξιμο του διαθέτει ακρίβεια και σαρωτική δύναμη, καθρεφτίζει τα αθάνατα είδωλα ενός κόσμου που χάθηκε, μα οι δημιουργοί του ζουν και απαιτούν! Ζητούν η μουσική γλώσσα, η ομιλία τους, να μη χαθεί, να μη φθαρεί από τον χρόνο και την ευτέλεια του άδειου παρόντος. Και ο Γκουλντ κράτησε την παγκόσμια, άχρονη, γλώσσα ζωντανή, ζωηρή, πολύχρωμη, έσωσε το σθένος και την τόλμη της. Πριν η ριγμένη φυλλωσιά «σπάσει» τον ήχο σε άπειρα κομμάτια, το θεϊκό σόλο του Γκουλντ κρέμασε τις νότες στα γυμνά, επίμονα, κλαδιά.

Ο Γκλεν Γκουλντ δεν ήταν -δεν είναι- πρότυπο πιανίστα. Η επισήμανση έχει διττή σημασία και ακολουθεί αμφίδρομη πορεία. Ο Καναδός δεν ακολούθησε την παραδοσιακή γραμμή της κλασικής μουσικής. Δεν υπήρξε άβουλο, εκτελεστικό όργανο, δεν έμεινε στην ακίνητη εικόνα που επέβαλλαν οι συνθήκες και οι «ειδικοί». Γι’ αυτόν, δεν είχε σημασία μόνο το άκουσμα, αλλά η ερμηνεία και η συνομιλία με το άχρονο. Όταν έπαιζε δεν επέστρεφε άθικτο το μουσικό σύνολο, αλλά το εμπλούτιζε με τη δυναμική «αυθαιρεσία» του, με την αχαλίνωτη κίνηση του. Ο Γκουλντ δεν ακολουθούσε, συμπορευόταν με τον συνθέτη και τη μελωδία, ο χαρακτήρας και η προσωπικότητα του συμπλήρωναν το τέλειο μισό. Η απομόνωση ήταν το πεδίο δράσης του, οι ηχογραφήσεις ήταν ο δρόμος του και οι επανερμηνείες οι ταχύτητες του. Αυτά δεν τα κάνει ένας κλασικός πιανίστας, αυτά δεν ισοδυναμούν με τον χαρακτηρισμό πρότυπο. Ο Γκουλντ πήγε ενάντια στις νόρμες και έφτιαξε το δικό του παράδειγμα που πάντα θα θεωρείται «αντιπαράδειγμα» για τους δασκάλους και τους θεωρητικούς. Συνεπώς, δεν είναι αυτός που θα ακολουθήσει ο φιλόδοξος πιανίστας του μέλλοντος, όμως είναι αυτός που θα αγαπήσει! Ο Γκουλντ είναι αντίγραφο του εαυτού του (!) και δεν μπορεί να περιοριστεί στον ρόλο του υποδείγματος. Πώς, λοιπόν, να είναι πρότυπο;

Οι «εκκεντρικότητες» του… Ας μείνουμε λίγο εδώ. Πρώτα απ’ όλα, κάθε άνθρωπος εκφράζεται με τον τρόπο που του ταιριάζει. Εκδηλώνει τις αντιδράσεις του με τη μορφή που θέλει και τον βοηθά να νιώθει ελεύθερος. Αν δεν καταπιέζει, προσβάλλει, χειραγωγεί, πρόβλημα δεν υπάρχει. Άρα, ο προσδιορισμός «εκκεντρικός» είναι η αδυναμία μας να δεχτούμε το «διαφορετικό». Ο Γκουλντ, λοιπόν, είχε βρει μέρος της ασφάλειας, της ηρεμίας και της ελευθερίας του στις «εκκεντρικότητες» του. Πάντα γαντοφορεμένος, με κασκόλ και με παλτό (ακόμη και το καλοκαίρι). Πάντα να μουσκεύει τα χέρια του σε ζεστό νερό πριν παίξει, πάντα να βουίζει και να τραγουδά στη διάρκεια του παιξίματος. Όλα αυτά όμως δεν είναι παρά το αναγνωριστικό σημάδι σε ένα έργο απαράμιλλο, σε ένα σύνολο ηχογραφήσεων (80) που έμειναν ως μουσικά ντοκουμέντα.
Ο Γκουλντ, με τεχνική που δεν γνώριζε από δυσκολίες, υπήρξε μέγας ανατόμος της κλασικής μουσικής. Κάθε έργο διαμελιζόταν και καθαριζόταν από τους τυποποιημένους ερμηνευτικούς τρόπους, αποκτούσε μια εκστατική έξαψη. Κάθε ηχογράφηση του ήταν το λιγότερο προκλητική, ενώ μερικές φορές κατέληγε σε ένα επιβλητικό μουσικό όραμα! Το ερμηνευτικό του ύφος ήταν διαυγές, σφριγηλό, εσωστρεφές, εξεζητημένο και επηρέασε ορισμένους μουσικούς. Βέβαια, η επιρροή δεν ήταν κάτι που επιδίωκε. Εξάλλου δεν είχε μαθητές και δεν άφησε κανέναν μουσικό απόγονο. Αυτό που ήθελε ήταν να διαμορφώσει ξανά το ρεπερτόριο! Ήθελε να το κάνει με τρόπο δραστικό, δηλαδή με τον δικό του τρόπο. Για να το επιτύχει έπρεπε να πάψει να παίζει δημόσια. Ε, αυτό ακριβώς έκανε τον Μάρτιο του 1964. Ο κόσμος δεν τον είδε ξανά ζωντανά. Μάλιστα, από το 1967 και μετά δεν ξαναπήγε σε κονσέρτο. Ο ίδιος το θεωρούσε μέσο συμβιβασμού και μετάβασης σ’ έναν τρομερό συντηρητισμό. Αυτό το είδος έκφρασης οδηγούσε τον καλλιτέχνη στο βοντβίλ (!), στο λαϊκό θέατρο που συνδύαζε χορό, μουσική, ταχυδακτυλουργίες, θεατρικά σκετς. Για τον Γκουλντ, «το κονσέρτο είχε πεθάνει».

Ο Γκουλντ εντόπιζε το μέλλον της μουσικής στην ηχογράφηση. Την αντιμετώπιζε ως ξεχωριστή μορφή τέχνης και θεωρούσε τον δίσκο συναρμολογημένη κατασκευή που προέκυπτε από την επεξεργασία της μαγνητοταινίας. Εργαζόταν πυρετωδώς και ασχολούνταν με κάθε κομμάτι της παραγωγής. Το αποτέλεσμα ήταν -τις περισσότερες φορές- αμφιλεγόμενο. Ορισμένοι κριτικοί τον κατηγορούσαν για αλλοίωση (σε σονάτες του Μότσαρτ για παράδειγμα), τον έψεγαν για την έμφαση που έδινε στις εσωτερικές φωνές και για την έλλειψη σεβασμού στην «αυθεντικότητα». Φυσικά τίποτα δεν τον πτοούσε. Έδινε κάτι μοναδικό, αληθινά προσωπικό και η απάντηση στους επικριτές του ήταν: «Εάν δεν έχεις κάτι νέο να πεις σε μια ηχογράφηση, τότε μην κάνεις τον κόπο να το πεις».
Ο Γκουλντ έκανε πιο ουσιαστική τη σχέση πιανίστα-πιάνου, την έκανε βαθιά προσωπική. Για να διατηρήσει η μουσική τη δύναμη και την αξιοπιστία της, υποστήριζε, πρέπει να παίζεται και να ακούγεται σε συνθήκες απομόνωσης. Το ίδιο έκανε και με τον εαυτό του! Η αποκοπή από το κοινωνικό περιβάλλον (επικοινωνούσε μόνο με το τηλέφωνο), η απομάκρυνση από τις δημόσιες καλλιτεχνικές εμφανίσεις, η αποφυγή των συμβάσεων και πιέσεων του μουσικού κόσμου ήταν ο τρόπος του να διαφυλάξει τη δύναμη και την αξιοπιστία του. Η ζωή του, κατά κάποιο τρόπο, ήταν ένα πείραμα στην αισθητική απομόνωση. Γεννήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 1932 στο Τορόντο του Καναδά. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1982 υπέστη εγκεφαλικό και στις 4 Οκτωβρίου πέθανε.

*Στίχος από το ποίημα "Ξέρω πως αφανίζονται τ' αγόρια του καλοκαιριού", του Ντίλαν Τόμας

Πηγή
-«Glenn Gould, pianist, is dead; Saw recording as art form» [nytimes]