«Ζ»: Ζει!

Το «Ζ», όπως κι αν το γνωρίσει κανείς (βιβλίο, ταινία), επιβεβαιώνει τη διαπίστωση ότι οι καλλιτέχνες πρέπει να παίρνουν θέση. Δεν γίνεται να μένουν αμέτοχοι, απαθείς, σιωπηλοί, δεν γίνεται να διαλέγουν την έμμεση ενοχή. Την περίοδο που γράφτηκε το βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού και γυρίστηκε/προβλήθηκε η ταινία του Κώστα Γαβρά θα ήταν ντροπιαστική η αδιαφορία και το κλείσιμο των ματιών. Οι δημιουργοί δεν ιδιώτευσαν και δεν περιορίστηκαν στη θέση της εκπαιδευμένης μαϊμού. Με τον τρόπο τους κατήγγειλαν τη σαπίλα της εποχής και προειδοποίησαν γι’ αυτό που θα έρθει. Ο συγγραφέας για τη χούντα των συνταγματαρχών και ο σκηνοθέτης για τη χούντα και το λερό αποτύπωμα της στο σώμα της κοινωνίας μας.
Το ασφυκτικό πολιτικό/εξουσιαστικό πλαίσιο έφερε εμπόδια στην διάδοση και ολοκλήρωση των έργων. Εμείς μένουμε στην ταινία και θα αναφερθούμε παρακάτω στις δυσκολίες της παραγωγής, όμως και το βιβλίο ήταν πρόκληση να γραφτεί εκείνη την εποχή. Ο Βασιλικός ήθελε να μάθει ο κόσμος, -κυρίως οι επερχόμενες γενιές-, τι έγινε και από ποιους. Τα κατάφερε. Το ίδιο και ο Γαβράς. Η δολοφονία Λαμπράκη διεθνοποιήθηκε, οι σκελετοί βγήκαν από την ντουλάπα και κανείς δεν μπορεί να πει ότι δεν ξέρει και ότι δεν θα ξέρει. Κάθε φορά που το κράτος δρα άνομα, το «Ζ» θα είναι εκεί!

Η σκέψη του Γαβρά να κάνει ταινία το «Ζ» ήταν τολμηρή. Δεν τον ευνοούσε τίποτα! Ούτε το πολιτικό ούτε το κοινωνικό, ούτε το οικονομικό πλαίσιο της εποχής. Μιλώντας στην «Καθημερινή» (στον Σταύρο Τζίμα) περιέγραψε το παρασκήνιο υλοποίησης της φιλόδοξης και επικίνδυνης πρόθεσης του. Έχοντας πάρει (από τον αδελφό του) και διαβάσει το βιβλίο του Βασιλικού σκεφτόταν: Αυτό εδώ είναι ένα φιλμ, αλλά δεν μπορεί να γυριστεί στην Ελλάδα γιατί εκεί ζουν ακόμα οι άνθρωποι που πρωτοστάτησαν. Η δολοφονία Λαμπράκη ήταν το απειλητικό μήνυμα του (πάρα)κράτους προς όλους τους δημοκράτες, όλους του κοινωνικά ευαίσθητους πολίτες. Η προβολή και διάδοση της μέσω του σινεμά ήταν κάτι αδιανόητο, σχεδόν εχθρική ενέργεια για το «αόρατο» και μετά ορατό (Χούντα) καθεστώς. Ο Γαβράς θα μάθει για το πραξικόπημα στην Ελλάδα από τον φίλο του συγγραφέα Χόρχε Σεμπρούν. Συζητά με τους Ιβ Μοντάν, Σιμόν Σινιορέ και άλλους τα όσα γίνονται στην πατρίδα του. Στο μυαλό μου στριφογύριζε το βιβλίο. Σκεφτόμουν ότι ένα φιλμ για τη δολοφονία Λαμπράκη θα ήταν μια δυνατή πράξη αντίστασης κατά της Χούντας, δηλώνει. Φυσικά είχε δίκιο. Δεν μίλησε, όμως, αμέσως στους φίλους του. Θα το κάνει αργότερα με τον Σεμπρούν. Οι δυο τους ξεκινούν να δουλεύουν το σενάριο χωρίς να υπάρχει χρηματοδότηση. Απευθύνεται, λοιπόν, στον Ηλία Λομπέρ, διευθυντή μεγάλης εταιρείας κινηματογραφικών παραγωγών. Η απάντηση είναι αποθαρρυντική. «Παλαβός είσαι; Αυτό το φιλμ δεν θα πάει κανένας να το δει. Φτάνει, κάναμε ως εταιρεία ένα πολιτικό φιλμ στην Ισπανία με τον Γκρέγκορι Πεκ και τον Άντονι Κουίν και ο Φράνκο μας κήρυξε ανεπιθύμητους για πέντε χρόνια. Θέλεις να μου κάνουν το ίδιο και στην Ελλάδα; Όχι, δεν πρόκειται να κάνω μια τέτοια ταινία». Αποτρεπτικός ήταν και ο γάλλος παραγωγός Ρόμπερτ Ντόρθμαν. «Άκουσε, μ’ εσένα κάνω ταινία και τον τηλεφωνικό κατάλογο του Παρισιού, αλλά όχι αυτή την ιστορία, θα είναι καταστροφή». Όλοι αρνιόντουσαν. Ο Γαβράς, όμως, έκανε κάτι που πολλοί μεγάλοι δημιουργοί κάνουν, πίστεψε σε αυτό που είχε στα χέρια του. Εκ των υστέρων μοιάζει με «σίγουρη» δήλωση, ωστόσο τα όσα αποκαλύπτει δείχνουν το ρίσκο και τη σωτήρια επιμονή του. Έδωσα το σενάριο στον Μοντάν λέγοντας του ότι έχω για εκείνον έναν μικρό ρόλο, αυτόν του Λαμπράκη. Το διάβασε και μου λέει “μικρός-μεγάλος ρόλος το φιλμ πρέπει να γίνει”. Απευθύνθηκα στον Ζαν Λουί Τρεντινιάν, του λέω “για την ώρα δεν έχω λεφτά, σε θέλω για τον ρόλο του δικαστή”. Το διάβασε και μου λέει: “λεφτά; Εγώ αυτόν τον ρόλο τον παίζω χωρίς χρήματα”. Ήθελα, όμως, και μια γυναίκα και σκέφτηκα την Ειρήνη Παππά. Έμαθε ότι ήταν στις ΗΠΑ, επικοινώνησα μαζί της και μου είπε “ό,τι θέλεις”.
Φυσικά τίποτα δεν μπορούσε να γίνει χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του Βασιλικού. Η επικοινωνία ήταν δύσκολη και πολλοί υπέθεταν ότι εξαιτίας του βιβλίου θα ήταν φυλακισμένος. Ο Γαβράς μαθαίνει από την κόρη του Ζυλ Ντασσέν, την Τζούλι, ότι ο συγγραφέας ζούσε στην Ιταλία. Με τη βοήθεια του σκηνοθέτη Φραντζέσκο Ρόζι τον εντοπίζει στη Ρώμη. Μεταβαίνει αεροπορικώς στην ιταλική πρωτεύουσα και τον συναντά. Ευθέως του λέει πως Του εξήγησα πως δεν έχω λεφτά αλλά θέλω να κάνω το φιλμ. Να μου δώσεις άδεια να δουλέψω.” Ό,τι θες μου λέει, δεν θέλω λεφτά”.

Ο Γαβράς -με το «Ζ»- αποδεικνύει ότι η καλλιτεχνική δημιουργία δικαιώνεται με την επιμονή και την πίστη! Τα χρήματα δεν είναι πολλά, όμως η προσπάθεια δεν θα μείνει ανολοκλήρωτη. Κι αν το σενάριο είναι η βάση της επιτυχίας, ο τόπος, το σκηνικό, των γυρισμάτων είναι η πυξίδα της μορφής. Το κατάλληλο μέρος για τη δράση αναδεικνύει λόγια, χαρακτήρες και σκηνοθετικές οδηγίες. Ξεκινά να ψάχνει πόλη για γυρίσματα. Και εδώ, οι δυσκολίες δεν έλειψαν. Η διήγηση συνεχίζεται (στην «Καθημερινή» και τον Σταύρο Τζίμα) και μαθαίνουμε πως έπρεπε να βρω μία (σ.σ πόλη) που να μοιάζει κάπως της Θεσσαλονίκης. Οι γαλλικές στην Κυανή Ακτή, με τις βίλες και την πολυτέλεια δεν έκαναν. Φαντάστηκα μερικές στη Ιταλία και πήγα στην Σικελία όπου βρήκα δυο-τρεις όπου θα μπορούσε να γυριστεί το φιλμ. Οι ιταλοί παραγωγοί, όμως, ούτε που ήθελαν να ακούσουν, γιατί θεωρούσαν ότι δεν ενδιαφέρει κανέναν η δολοφονία ενός έλληνα βουλευτή. Αλλά και στις πόλεις του Νότου οι ντόπιοι ήταν αρνητικοί. Θεωρούσαν το φιλμ αντιαμερικάνικο και δεν ήθελαν να μπλέξουν. Υπήρχαν στην Ιταλία ως γνωστόν αμερικάνικες βάσεις και ο Λαμπράκης ήταν κατά των βάσεων. Η διαδικασία βρίσκεται σε οριακό σημείο και ο Γαβράς φαίνεται να εγκαταλείπει. Μετά από μήνες ερευνών δεν βρίσκεται χώρος για γυρίσματα και η λειψή χρηματοδότηση δεν αρκεί. Ειδοποιεί τους συνεργάτες του ότι σκέφτεται να τα παρατήσει! Ο ηθοποιός Ζακ Περέν έχει άλλη μία πρόταση, το Αλγέρι. Ο Γαβράς θα δεχτεί και θα βρει -επιτέλους!- τον τόπο των γυρισμάτων. Και εδώ, φυσικά, υπήρξαν εμπόδια. Ο σκηνοθέτης συναντά δυο Αλγερινούς συναδέλφους του, αμφότεροι μετείχαν στον πόλεμο της Ανεξαρτησίας κατά των Γάλλων. Αυτοί τον φέρνουν σε επαφή με τον υπουργό Πληροφοριών. Η αντίδραση του δεν είναι θετική. Παρ’ όλα αυτά τους παραπέμπει στον πρόεδρο της χωράς, τον Χουαρί Μπουμεντιέν. Αυτός ξαφνιάζεται και σύμφωνα με τα λεγόμενα του Γαβρά τους δηλώνει: «Τρελοί είστε, εμείς είμαστε στρατιωτικοί, πήραμε την κυβέρνηση με πραξικόπημα -είχαν διώξει τον Μπεν Μπελά- θα αφήσουμε να γίνει στο Αλγέρι ένα τέτοιο φιλμ;». Ο Μπουμεντιέν πείθεται με το σκεπτικό της «έξωθεν καλής μαρτυρίας». Οι υφιστάμενοι του τον έπεισαν λέγοντας του «να το κάνουμε εδώ για να αποδείξουμε ότι δεν είμαστε το ίδιο με τους στρατιωτικούς στην Ελλάδα». Έτσι, λοιπόν, η ταινία θα γυριστεί στην κεντρική πλατεία του Αλγερίου, ενώ κάποια γυρίσματα έγιναν και στο Παρίσι. Το ξεκίνημα του «Ζ» δεν ήταν ελπιδοφόρο. Εντούτοις, όσο περνούσε ο καιρός τόσο μεγάλωνε η δημοφιλία και η αποδοχή του. Η ταινία παίχτηκε σε πολλές χώρες του κόσμου, όχι όμως και στην ΕΣΣΔ. Σύμφωνα με τον Γαβρά, ο λόγος απαγόρευσης από τη Μόσχα ήταν μια έμμεση αναφορά στα Μπολσόι. Στην αρχή μιλάμε για ένα χορευτή που έχει αυτομολήσει (γελάει), αναφέρει στην «Καθημερινή». Η αντίδραση της Χούντας ήταν χλιαρή και απαξιωτική. Όπως αναφέρει, έκανε μια δήλωση ο έλληνας πρέσβης στο Παρίσι ότι όλα αυτά είναι ψέματα.

Το «Ζ» είναι το σημάδι που μένει στα πληγωμένα κορμιά και στα σάπια μυαλά. Μια ταινία που σε βάζει σε θέση αναμονής από την αρχή. Η αφήγηση του προετοιμάζει τη συνάντηση με το μοιραίο, το απεχθές, το δολοφονικό, περιγράφει τη γέννηση των τεράτων, αναδεικνύει τη διαχρονική εξουσιαστική σήψη, συνδυάζει την ουσία της πολιτικής ταινίας με το ύφος του θρίλερ. Ο Γαβράς μένει ψύχραιμος και παρουσιάζει τα γεγονότα της δολοφονίας Λαμπράκη ατόφια. Θεωρητικά εύκολη δουλειά, μια και έχει φανεί άθλιο πρόσωπο του κρυμμένου κράτους. Οι ένοχο είναι μπροστά στα μάτια του και οι ποταπές πράξεις τους στάζουν ακόμη αίμα. Και όμως, δεν αρκεί ένα φιλμ-καταγγελία. Ο δημιουργός που παίρνει θέση για να διακόψει την παραπλάνηση, τη ποδηγέτηση, οφείλει να δείξει και την άλλη πλευρά. Το ήθος, η ακεραιότητα και το θάρρος των αληθινών δημοκρατών, των προοδευτικών πολιτών, αυτών που δεν ανέχονται τον φασισμό, στέκει αγέρωχο και επιβλητικό. Η δομή του θρίλερ δεν δημιουργεί μόνο αγωνία, αλλά μεγεθύνει πρόσωπα, ερμηνείες, καταστάσεις, αποφάσεις. Στις δύο ώρες που διαρκεί το φιλμ, αποκαλύπτεται το βάρβαρο μετεμφυλιακό δεξιό κράτος. Οι σαρκοβόροι μηχανισμοί του φωτίζονται, όπως και η απάθεια, η αδιαφορία, μέρους του κοινωνικού σώματος. Οι ερμηνείες των Ζαν Λουί Τρεντινιάν, Ιβ Μοντάν ξεχωρίζουν και μαζί τους η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη. Ο Γαβράς εξηγεί πώς οι μελωδίες του έλληνα συνθέτη «έντυσαν» το «Ζ» [από τη συνομιλία με τον Σταύρο Τζίμα στην «Κ»]: Ο Μίκης ήταν τότε εξόριστος στη Ζάτουνα. Προσπάθησε η γυναίκα μου να πάει να τον δει, αλλά δεν της το επέτρεψαν. Έστειλα κατόπιν τον Περά, ο οποίος κατάφερε να τον συναντήσει και του εξήγησε τι πάμε μα να κάνουμε. Ο Μίκης μου έστειλε γραμμένο σ’ ένα πακέτο τσιγάρα μήνυμα που έλεγε: “Ο Κώστας να πάρει από τη μουσική μου ό,τι θέλει”. Και στην εντύπωση ότι ο Μίκης έγραψε τη μουσική ειδικά για το «Ζ»: Καθόλου, ήταν αποσπάσματα από δω και από εκεί από έργα του Μίκη.

Πηγή
-Κώστας Γαβράς: Η μουσική στο «Ζ» είναι Θεοδωράκης… ανάποδα [«Καθημερινή]