Τα Grand Prix της αντίφασης

• Τι είναι το sportswashing - και γιατί μας αφορά
• Η περίπτωση της Σαουδικής Αραβίας
• Το λεπτό όριο: σεβασμός ή υποκρισία;
• Όταν η σιωπή γίνεται μέρος της εικόνας

Αυτό το Σαββατοκύριακο, η Formula 1 ταξιδεύει στη Σαουδική Αραβία για τον αγώνα στην Τζέντα - έναν αγώνα που πια έχει εδραιωθεί στο καλεντάρι, αλλά όχι χωρίς ερωτήματα. Όσο θεαματική κι αν είναι η εικόνα της νυχτερινής πίστας δίπλα στη θάλασσα, όσα εκατομμύρια κι αν ρέουν μέσα από τα τηλεοπτικά δικαιώματα και τις χορηγίες, υπάρχει πάντα ένα υπόστρωμα δυσφορίας και προβληματισμού που ακολουθεί τη Formula 1 σε τέτοιους προορισμούς.

Για πολλούς, το να αγωνίζεται η F1 στη Σαουδική Αραβία δεν είναι απλώς μια εμπορική επιλογή. Είναι μια πράξη που ακουμπά ζητήματα πολιτισμού, πολιτικής και ηθικής. Οι αποφάσεις της Liberty Media και της FIA να επεκτείνουν την παρουσία τους στη Μέση Ανατολή δεν γίνονται σε κενό. Αντιθέτως, γίνονται υπό το βλέμμα μιας διεθνούς κοινότητας που αρχίζει να απαιτεί από τα αθλήματα να μη στέκονται πια στο περιθώριο όταν πρόκειται για ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθερίας.

Ο αγώνας της Τζέντα, λοιπόν, είναι πολλά περισσότερα από ένας σταθμός στο πρωτάθλημα. Είναι ένας καθρέφτης: δείχνει όχι μόνο πού αγωνίζεται η F1, αλλά και τι είναι πρόθυμη να παραβλέψει για να το κάνει.

Τι είναι το sportswashing - και γιατί μας αφορά

Ο όρος sportswashing δεν είναι νέα εφεύρεση, ούτε συνωμοσιολογικός ισχυρισμός. Περιγράφει ένα πολύ συγκεκριμένο φαινόμενο: τη χρήση του αθλητισμού από κράτη ή οργανισμούς με προβληματικό ιστορικό σε ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ως εργαλείο για τη βελτίωση της διεθνούς τους εικόνας. Πρόκειται για ένα είδος «επικοινωνιακής επένδυσης» μέσω θεάματος, με στόχο τη δημιουργία ενός πιο φιλικού, μοντέρνου και ανώδυνου προφίλ προς τα έξω.

Η βασική λογική είναι απλή: αν ένας αγώνας Formula 1 διεξάγεται στη χώρα σου, η προσοχή μετατοπίζεται από τις παραβιάσεις ελευθεριών στις πίστες, στα pits, στα paddock και στις κάμερες. Και μέσα από την πανίσχυρη εικόνα του σπορ, η χώρα εμφανίζεται ως «φιλόξενη», «σύγχρονη», «ανοιχτή στον κόσμο».

Το sportswashing δεν είναι από μόνο του κάτι παράνομο ή θεσμικά μεμπτό. Είναι όμως πολιτικά φορτισμένο και, όταν γίνεται χωρίς αντίλογο, δημιουργεί ένα επικίνδυνο προηγούμενο: ότι η εικόνα μιας χώρας μπορεί να αλλάξει όχι μέσα από μεταρρυθμίσεις, αλλά μέσα από το ποιος δέχεται να τρέξει στους δρόμους της.

Και εδώ ακριβώς υπεισέρχεται το ηθικό δίλημμα για τη Formula 1 και τους εμπλεκόμενους: Μπορεί ένα άθλημα που προβάλλει αξίες όπως πρόοδος, καινοτομία και ισότητα να σιωπά μπροστά σε συστημικά φαινόμενα αποκλεισμού και καταπίεσης; Ή μήπως είναι υποχρεωμένο να κρατήσει μια «ουδέτερη» στάση, με το σκεπτικό ότι δεν είναι ο ρόλος του να κρίνει;

Αυτή η ερώτηση δεν έχει εύκολες απαντήσεις. Αλλά όσο περισσότερες χώρες με αυταρχικά χαρακτηριστικά φιλοξενούν διεθνείς αγώνες τόσο περισσότερο η F1 μετατρέπεται από θέαμα σε πολιτικό σύμβολο - είτε το θέλει είτε όχι.

Η περίπτωση της Σαουδικής Αραβίας

Από το 2021 και έπειτα, η Σαουδική Αραβία έχει μετατραπεί σε βασικό παίκτη του παγκόσμιου motorsport. Από τη Formula 1 και τη Formula E, μέχρι την Extreme E και το Rally Dakar, σύντομα και σε WRC και MotoGP, οι σαουδαραβικές αρχές -με αιχμή του δόρατος το φιλόδοξο πρόγραμμα Vision 2030- έχουν επενδύσει δισεκατομμύρια για να καθιερώσουν τη χώρα ως διεθνή κόμβο μηχανοκίνητου αθλητισμού.

Στην επιφάνεια, αυτό μοιάζει με μια καθαρά αναπτυξιακή στρατηγική. Η οικονομία χρειάζεται να απεξαρτηθεί από το πετρέλαιο, η κοινωνία να αποκτήσει νέες διεξόδους και το κράτος να ενταχθεί πιο δυναμικά στο παγκόσμιο αφήγημα τεχνολογίας, καινοτομίας και πολιτιστικής «μεταμόρφωσης».

Ωστόσο, πίσω από το θεαματικό περιτύλιγμα, παραμένουν έντονες ενστάσεις. Σε μια χώρα όπου οι γυναίκες μόλις πριν λίγα χρόνια απέκτησαν το δικαίωμα να οδηγούν, οι διαδηλώσεις θεωρούνται εγκλήματα, η ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτότητα ποινικοποιείται και η έκφραση διαφορετικής άποψης μπορεί να επισύρει αυστηρές ποινές, η διοργάνωση ενός GP ή ενός διεθνούς ράλι δεν είναι απλώς άθλημα - είναι πολιτικό γεγονός.

Το παράδειγμα του φετινού κράνους του Φερνάντο Αλόνσο είναι ενδεικτικό: η σχεδιάστρια του, Arzu Akyol, δεν επιτράπηκε να υπογράψει το έργο της με το πρόσωπό της εμφανές, γιατί στη Σαουδική Αραβία απαγορεύεται η δημόσια παρουσία γυναικών με ακάλυπτο πρόσωπο, ακόμη και όταν πρόκειται για γραφικό σε κράνος ενός Ισπανού οδηγού.

Αυτό το περιστατικό δεν είναι σκάνδαλο. Είναι κανονικότητα. Και κανείς από τη FIA ή τις ομάδες δεν το αμφισβήτησε. Γιατί; Ίσως από σεβασμό στην τοπική κουλτούρα. Ίσως για να μη διαταραχθούν οι ισορροπίες. Ίσως γιατί τα εκατομμύρια που ρέουν στο σπορ έχουν μεγαλύτερο βάρος από την υπογραφή μιας γυναίκας.

Και ίσως εδώ να βρίσκεται η ουσία: Ότι όσο περισσότερο η Formula 1 ενσωματώνεται σε τέτοια περιβάλλοντα χωρίς καμία ρητή τοποθέτηση, τόσο περισσότερο χάνει την αυτονομία και την ηθική της πυξίδα.

Το λεπτό όριο: σεβασμός ή υποκρισία;

Δεν είναι εύκολο να σταθμίσει κανείς τη σωστή στάση όταν η F1 συναντά πολιτισμούς τόσο διαφορετικούς από τον δυτικό κόσμο. Το να απαιτείς από μια χώρα να ευθυγραμμιστεί με τα δικά σου πρότυπα, χωρίς να αναγνωρίζεις τη δική της ιστορία, τις κοινωνικές δομές και τις θρησκευτικές της παραδόσεις, είναι επικίνδυνο. Συχνά φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα: αντί να ενθαρρύνει τον εκσυγχρονισμό, προκαλεί αποξένωση.

Αλλά υπάρχει και η άλλη όψη. Όταν η «κατανόηση» μετατρέπεται σε σιωπή, όταν οι «πολιτισμικές διαφορές» γίνονται άλλοθι για να παραβλέπεις το αυτονόητο, τότε η ανοχή χάνει το νόημά της και γίνεται συνενοχή.

Η Formula 1 παρουσιάζεται ως παγκόσμιο άθλημα που πρεσβεύει καινοτομία, πολυμορφία, ένταξη και πρόοδο. Πάρτε για παράδειγμα το πρόγραμμα #WeRaceAsOne, που δημιουργήθηκε το 2020 ως αντίδραση στο κίνημα Black Lives Matter και στην πανδημία, και μίλησε για αλληλεγγύη, ίσες ευκαιρίες και σεβασμό.

Όταν η σιωπή γίνεται μέρος της εικόνας

Η Formula 1 δεν μπορεί -και δεν είναι ο ρόλος της- να λειτουργεί ως διεθνής πολιτικός θεσμός. Είναι ένα παγκόσμιο άθλημα, με συμβατικές υποχρεώσεις, εμπορικά συμφέροντα και ένα κοινό που απλώνεται σε πολύ διαφορετικές κοινωνίες και πολιτισμούς. Κάθε φορά που ταξιδεύει σε μια χώρα, αναπόφευκτα προσαρμόζεται σε συγκεκριμένα πλαίσια, ακόμα κι όταν αυτά απέχουν πολύ από ό,τι θεωρούμε αυτονόητο σε άλλες περιοχές του κόσμου.

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να απουσιάζει εντελώς από κάθε συζήτηση. Όταν οργανώνονται Grand Prix σε περιοχές όπου ισχύουν περιορισμοί στην ελευθερία έκφρασης, στην ισότητα των φύλων ή στα ατομικά δικαιώματα, τότε η απλή παρουσία του αθλήματος εκεί παράγει πολιτικό νόημα, είτε το θέλουμε είτε όχι.

Δεν πρόκειται για καταγγελία ούτε για καταδίκη. Πρόκειται για αναγνώριση του πλαισίου μέσα στο οποίο λειτουργεί το σπορ - και μια ήπια υπενθύμιση ότι το να επιλέγεις πού αγωνίζεσαι είναι κι αυτό μια πράξη, έστω και σιωπηρή.

Ο αθλητισμός έχει τη δύναμη να ενώνει, να εμπνέει, ακόμα και να γεφυρώνει διαφορές. Αρκεί να μην ξεχνά ότι είναι και μέρος της πραγματικότητας στην οποία απευθύνεται.

Φωτογραφίες: Red Bull Content Pool