Να κλαις με τη ζωή και να ευγνωμονείς τον θάνατο! Να ερμηνεύεις τον λόγο Του για να σώσεις την ψυχή σου και να λυτρώσεις μια άλλη δολοφονώντας την! Να υπακούς και να αμφισβητείς την ίδια στιγμή το θέλημα Του! Να ψηλώνει ο νους και να εκτελείς την πιο απάνθρωπη, ποταπή, ταπεινή πράξη! Να δολοφονείς για να σώσεις! Στο τέλος να πεθαίνεις για να σώσεις τον εαυτό σου!

Η αδυναμία και η δύναμη, το μεγαλείο και η ψευδαίσθηση μέσα στον άνθρωπο, αυτή τη διαρκής αντίφαση, αυτό το πλάσμα το απρόβλεπτο, το μοιραίο, το άβουλο, το κυνικό και ευαίσθητο. Το έλλογο ον που φτάνει στη άλογη συμπεριφορά για να ανατρέψει τον συμβατικό τρόπο σκέψης. Οι συμβάσεις οι ανθρώπινες και οι νόμοι -άγραφοι και γραμμένοι- που ορίζουν και καθορίζουν, σε μια σκέψη επαναστατική διαλύονται και μέσα από το χάος κάτι νέο γεννιέται.

Ένας άνθρωπος γεμάτος απόγνωση, ιδρώτα, αίματα και κρίματα. Μια γυναίκα (αυτός ο άνθρωπος) τιμωρός και σωτήρας, μια γυναίκα αγία και αμαρτωλή. Μια γυναίκα απόλυτος κριτής, που δικάζει και καταδικάζει με κρυστάλλινη σκέψη, αλλά με το θυμικό οδηγό! Μια γυναίκα που έλεγε ιστορίες δίπλα στο τζάκι, θυμόταν άλλες και στο τέλος έγινε η ίδια η απόλυτη ιστορία του δικού μας Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, η Φόνισσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.

Τα πάθια και οι καημοί της ψυχής

Ο Παπαδιάμαντης, ο δημιουργός, ο γεννήτορας, ο δότης ζωής και αντοχής σε μια περσόνα που ξεπέρασε τα όρια της λογοτεχνίας. Ο Παπαδιαμάντης έπιασε τη στιγμή και την έσυρε στο άγνωστο μέλλον. Η Φόνισσα δεν φτιάχτηκε για να ζήσει στο παρόν του Σκιαθίτη. Στο μέλλον και στην δίχως ουρανό κλίμακα του χρόνου στερεώθηκε. Εύθραυστη και δυνατή ταυτόχρονα. Αγγελιαφόρος και παραλήπτης σχολίου υπαγορευμένου αλλά ελεύθερα αναγνωσμένου.

Ο Παπαδιαμάντης δέχτηκε τις ασφυκτικές απαιτήσεις της κοινωνίας της εποχής του, αλλά τις διάβασε ελεύθερα, απελευθερωμένα, τις έκανε πρώτη ύλη για κάτι ριζοσπαστικό, για μια σειρά εκρήξεων που τώρα ακούγεται το ωστικό τους κύμα. Η Φόνισσα δεν είναι άλλη μία λογοτεχνική ηρωίδα.

Η Φόνισσα είναι σύμβολο, αρχετυπικό και όχι μόνο ελληνικό! Ο Παπαδιαμάντης τη “μεγάλωσε” με το κριτικό του πνεύμα, με τη σκέψη την ανυπότακτη, με τον αντίλογο που προσθέτει και δεν αφαιρεί, με τη γλώσσα που εξέφρασε σκέψεις, πάθη, και άσβεστους συλλογισμούς. Η Φόνισσα έγινε η φωνή της καταπιεσμένης ζωής, του ταπεινωτικού συμβιβασμού, της άδικης αναμέτρησης με μια άδικη παράδοση. Το αυθόρμητο όμως παραμέρισε και ακολούθησε την ωριμότητα, την αποφασιστικότητα και την προθυμία για θυσία/δολοφονία. Η Φόνισσα είναι εξομολόγηση μες το σκότος και μόνο όταν πληρώνει ακριβό τίμημα βγαίνει στο φως. Ο Παπαδιαμάντης μέσω αυτής έγραψε για τα πάθια και τους καημούς της ψυχής. Γι’ αυτό και Ντοστογιέφσκι, γι’ αυτό παγκόσμιος, γι’ αυτό άγιος!

Αφορμή η θέση της γυναίκας

Το έργο τοποθετείται στη Σκιάθο, γενέθλια γη του Παπαδιαμάντη. “Η Φόνισσα” είναι Κοινωνικόν Μυθιστόρημα και η φράση αυτή είναι ο πυρήνας του διάσημου, πια, έργου. Βέβαια, δεν είναι μόνο η κοινωνία της εποχής που “έσπρωξε” τον Σκιαθίτη στη σύνθεση αυτού του έργου. Ο Παπαδιαμάντης δεν ψυχογραφεί μόνο τη γραία Χαδούλα. Ψυχογραφεί και την κοινωνία του νησιού, ψυχογραφεί τη χώρα! Η δυσμενής θέση της γυναίκας κεντρικός άξονας του μυθιστορήματος. Τότε, αρχές του 20ου αιώνα (1903), η γυναίκα ήταν εγκλωβισμένη από τους ασφυκτικούς περιορισμούς της κοινωνίας, της παράδοσης. Ο Παπαδιαμάντης το γνώριζε, το έβλεπε, εντούτοις βαθύτερη είναι η αιτία της δημιουργίας της “Φόνισσας”. Η ζωή του είναι που τον οδήγησε σε αυτό το έργο-ορόσημο.

Το θέμα της προίκας των θηλυκών μελών της οικογένειας ταλαιπωρούσε τις φτωχές οικογένειες ανά την επικράτεια και περισσότερο αυτές της υπαίθρου. Ο ίδιος μεγάλωσε ανάμεσα σε εννέα παιδιά (τα δύο πέθαναν μικρά), φτωχικά. Προσπάθησε να τελειώσει τη Φιλοσοφική αλλά δεν τα κατάφερε. Ο πατέρας του, ιερέας, περίμενε να γίνει καθηγητής και να βοηθήσει τις αδερφές του. Η βοήθεια αφορούσε και στην αποκατάσταση τους.

Οι τρεις όμως έμειναν ανύπαντρες, όπως η δευτερότοκη κόρη της Φραγκογιαννούς. Επιπλέον, όταν έχασε του γονείς του, έπρεπε να είναι πατέρας και μάνα γι' αυτές, όπως η ηρωίδα του. Εδώ θα εστιάσουμε στην προίκα. Η προικοδότηση ήταν καθήκον που, τότε και για πολλά χρόνια, δεν μπορούσε να κανείς να αγνοήσει και να μην εκτελέσει. Ο Παπαδιαμάντης δεν θα μπορούσε να ξεφύγει απ' αυτή την καταπιεστική συνθήκη. Η θέση της γυναίκας, λοιπόν, είναι αφορμή για να εκφράσει τον θυμό του, την αδικία και τον παραλογισμό της εποχής που βίωναν και τα δύο φύλα.

Επιλέγει τη σταύρωση της!

Η Φραγκογιαννού ξεπερνά το φύλο της και γίνεται το alter ego του δημιουργού και της ανδροκρατούμενης κοινωνίας. Πέρα από τις κοινωνικές και οικογενειακές συνθήκες που την ανάγκαζαν να συμπεριφερθεί σαν άντρας, είχε και ανδροπρεπή χαρακτηριστικά. Γράφει ο Παπαδιαμάντης Η Χαδούλα η λεγόμενη Φράγκισσα, ή αλλώς Φραγκογιαννού, ήτο γυνή σχεδόν εξηκοντούτις, καλοκαμωμένη, αδρούς χαρακτήρας, με ήθος ανδρικόν και με δύο μικράς άκρας μύστακος άνω των χειλέων της.

Η αναπόληση, η ανάμνηση, είναι η μέθοδος του Παπαδιαμάντη για να μας αφηγηθεί την ιστορία της Φραγκογιαννούς. Στην ουσία εξομολογείται τα πάθη, τα λάθη, τα εγκλήματα, τη ζωή της. Με τον τρόπο αυτό δίνει βάθος στην αφήγηση και πολλές διαδρομές για την ανάπτυξη χαρακτήρων, καταστάσεων, της κοινωνικής πραγματικότητας... Η γραία Χαδούλα θυμάται τη δική της “τύχη” και πώς παντρεύτηκε και προικίστηκε.

Η δική της διαδρομή θα συναντηθεί με αυτή των παιδιών της. Τα αγόρια θα φύγουν από το νησί για αναζητήσουν καλύτερη τύχη, κάτι που και ίδια θα ήθελε να κάνει όταν μπορούσε. Τα κορίτσια, τα περισσότερα θα παντρευτούν, εκτός από τη Αμέρσα. Για τις πρώτες λυπάται για την τύχη που τις περιμένει, ενώ για την Αμέρσα μακαρίζει την τύχη που την απάλλαξε από την παράδοση της προίκας. Η δύσκολη, βασανιστική πορεία ενώνει το παρελθόν με το παρόν και καταλήγει στις δολοφονίες ανήλικων κοριτσιών.

Ο Παπαδιαμάντης περιγράφει τις στρεβλώσεις και την ασφυκτική πίεση των οικογενειών να ξεφύγουν από τη φτώχεια, τουλάχιστον τα παιδιά αυτών. Σε αυτό το πλαίσιο τίποτα δεν είναι δεδομένο, πέρα από την προσπάθεια για επιβίωση και απόδραση από τη μίζερη, άδικη ζωή. Μέσα από τη Φραγκογιαννού ο Παπαδιαμάντης φιλτράρει και εκθέτει τους υπόλοιπους χαρακτήρες του έργου. Ο καθένας με τον τρόπο του αποχαιρετά τη γραία για να της αφήσει τον δρόμο ανοιχτό, να ανέβει τον δικό της Γολγοθά και να επιλέξει τη σταύρωση της!

Έκπτωτος άγγελος

Η αναφορά σε στιγμής της θρησκευτικής, χριστιανικής, ιστορίας δεν είναι τυχαία. Όπως και η ατμόσφαιρα. Κατανυκτική, σκοτεινή, μυστικιστική, ιερή αλλά στον αντίποδα της ευσέβειας, της τυπολατρείας και της ευλάβειας. Τουλάχιστον αυτή είναι η πρώτη εντύπωση, γιατί ο Παπαδιαμάντης αμφισβητεί για να φτάσει σε βαθύτερη αλήθεια απ' αυτήν που μας προσφέρεται. Εάν πιστεύει το κάνει αφού αναζητήσει την αλήθεια πίσω από τον άκαμπτο κανόνα. Η πίστη του όμως τεκμηριώνεται ανορθολογικά. Ο Παπαδιαμάντης εμφανίζει τη φιλευσπλαχνία του Θεού μέσα από τον κυνισμό Του! Η παραβίαση του “Ου Φονεύσεις” κρίνεται απαραίτητη από τη Φραγκογιαννού.

Γι' αυτήν ο φόνος είναι μέσο σωτηρίας και λύτρωσης των βασανισμένων ψυχών. Των μικρών θυγατέρων, των γονιών τους, ακόμη και της κοινωνίας, μια και είναι η παράλογη, ασφυκτική σύμβαση της “αποκατάστασης των κορασίδων” που βαραίνει στις ζωές των ανθρώπων. Η γραία ανατρέπει τα δεδομένα και το καλό γίνεται κακό, η λύπη ευτυχία και ο θάνατος σωτηρία. Με τον τρόπο αυτό, τον τρόπο της, έρχεται σε επαφή με τον Θεό και μετά την πρώτη δολοφονία στην ουσία ξεκινά την πορεία για το μεγάλο ταξίδι. Για τον Παπαδιαμάντη η Φραγκογιαννού είναι έκπτωτος άγγελος που της αξίζει να θυσιαστεί στο μεταίχμιο θείας-ανθρώπινης δικαιοσύνης.