Ο Οδυσσέας Ελύτης έγραψε και έζησε πάνω σε αρχαία κάτοπτρα. Έζησε με την έννοια της αναγνώρισης του αποτυπώματος που είχε αφήσει ο πρώτος και παντοτινός του εαυτός. Ο Ελύτης δεν είδε απλά στους βράχους και τα λιόδεντρα, τον ουρανό και τη θάλασσα, τον ήλιο και τον καρπό της γης τη συνέχεια της ζωής. Είδε τη δική του συνέχεια. Και με τη γλώσσα την ελληνική, την τόσο ξένη και την ίδια στιγμή παγκόσμια, είδε και έγραψε για τη δική μας ζωή. Η επιφάνεια όμως δεν ήταν λεία, αυτός τη λείανε, καθαρίζοντας, σκάβοντας, οργώνοντας, καλλιεργώντας, ταξιδεύοντας… Ο λόγος και η ανησυχία του έκαναν το κάτοπτρο είσοδο/έξοδο και εκεί που παρατηρούσε έγινε το παρατηρούμενο… από τον ήλιο, τη θάλασσα, το φως, τα βουνά, τον κόσμο, τον έρωτα… Αν για τον Ελύτη ο κόσμος μπορεί να ξαναδημιουργηθεί και να στεφανωθεί κάτω από τις ρίζες των βουνών, τις αγέννητες σκιές και τον κήπο που βλέπει, το αναγνωριστικό του σημάδι είναι ο έρωτας. Ο έρωτας που ζει, ο έρωτας που πεθαίνει, ο έρωτας που ανασταίνει, που στοιχειώνει. Ο έρωτας που ανανεώνει το αποτύπωμα του ανθρώπου πάνω στον κόσμο, στο σώμα του χρόνου. Έρωτας, ή “Μονόγραμμα” (Εκδ. Ίκαρος), αποσπασμένο απευθείας από αρχαίο, χάλκινο κάτοπτρο.

Οι δυο μαζί

Η πρώτη έκδοση του βιβλίου έγινε την άνοιξη του 1971 στις Βρυξέλλες, από φωτοτυπημένο χειρόγραφο του ποιητή και επιμέλεια του Jos. Adam για λογαριασμό του εκδοτικού οίκου “L’oiseau” σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων. Στην Ελλάδα στοιχειοθετήθηκε τυπογραφικά το φθινόπωρο του 1972 για λογαριασμό της εκδοτικής εταιρείας “Ίκαρος”. Το εν είδει βιογραφικού βιβλιογραφικό σημείωμα της έκδοσης συμπληρώνει την απλότητα της σκέψης και της πρόθεσης. Ο Ελύτης μονογράφει την άγνωστη και αρχέγονη κατάθεση του έρωτα! Ο Ελύτης με φόβο και πάθος αποδέχεται το ευλογημένο μαρτύριο που δίχως το αίμα του ο κόσμος δεν προχωρά. Δεν είναι ο πρώτος που έγραψε για τον έρωτα, για τον κόσμο που γεννιέται όταν ενώνονται δύο άνθρωποι, για τον κόσμο που μένει μετέωρος όταν δύο άνθρωποι χωρίζουν. Παρ’ όλα αυτά, ελάχιστοι άκουσαν με τόση προσοχή τη φωνή του έρωτα. Την ηχώ που μέσα από θαλασσινό ηχείο διαχέεται στα σώματα, τις καρδιές, αναπαύεται στις διαταγές της φύσης. Τον ήχο αυτό μετουσίωσε σε ποιητική, επιστολική γραφή. Το “Μονόγραμμα” απευθύνεται στο άλλο μισό, σε αυτό που ολοκληρώνει το ανολοκλήρωτο. Η απεύθυνση του συγκεκριμένη, πηγή κρυστάλλινη, ανόθευτη, σημαδεμένη από την σκέψη για τον άλλον. Γι’ αυτό και η εξήγηση του μονογράμματος είναι ο στίχος Ή κανείς ή κι οι δυο μαζί, μ’ ακούς.

Φωνή καθρέφτης

Ο Ελύτης δηλώνει από την αρχή την πρόθεση του, τον σκοπό του. Θα πενθώ πάντα -μ' ακούς;- για σένα, μόνος, στον Παράδεισο. Στον παράδεισο χωράει και η δυστυχία, το πένθος και ο Ελύτης δεν φοβάται να το εκφράσει, να το φωνάξει για να το ακούσει η αγαπημένη του. Ανατρέπει την όποια αρμονία του σύμπαντος και κάνει το μπλε του ουρανού μαύρο, τα σωθικά των εραστών σκεπάζουν τον κόσμο. Γιορτάζει και πενθεί και με το τραγούδι μιλά γι' αυτήν, Έτσι μιλώ για σένα και για μένα. Επιλέγει την πανσέληνο για να μπει και να μείνει για πάντα στη ζωή της. Το φεγγάρι, η ασημένια του λάμψη εκφράζει τη μελαγχολία, τον βασανισμένο, παντοτινό έρωτα. Κουβαλά την αγαπημένη στην ψυχή του, όμως δεν μιλά ακόμη γι' αυτή, όχι σ' έναν κόσμο που δεν έχει εξημερωθεί. Μιλά γι' αυτήν σε πείσμα των δύσκολων, βάρβαρων καιρών και με την επωδό μ' ακούς την καλεί, την καλεί να μετοικήσουν στον παράδεισο τους, να επιστρέψουν εκεί απ' όπου ξεκίνησαν όλα, στο νερό, στη θάλασσα. Σαν να στέκεται απέναντι στο “Κοράκι” του Πόε. Ο Ελύτης πάντα τη βρίσκει, η άγνωστη/γνωστή αγαπημένη πάντα τον βρίσκει, την έχει κοιτάξει και του αρκεί, έχει φυλάξει τη φωνή της, την έχει κάνει ηχώ και την κοιτά κάθε μέρα στον παράδεισο, γίνεται το κάτοπτρο του, η είσοδος/έξοδος του.

Ο άνθρωπος λάμνει αδιάκοπα

Το λυρικό ύφος του Ελύτη λάμπει και μας συστήνει τον άνθρωπο που λάμνει αδιάκοπα, που αναζητά τη γυναίκα-Ιθάκη. Ναι, φαίνεται να υπάρχει “επικοινωνία” με το καβαφικό ταξίδι, διότι αυτό έχει σημασία στο “Μονόγραμμα”. Το πένθος είναι διαδικασία που δεν τελειώνει κι αν αρχίζει είναι για να πορευτείς στο άγνωστο, η μορφή σε οδηγεί, σε απωθεί, σε πεισμώνει, σε καθηλώνει, σου δίνει θάρρος, σε κρατά στο αυλάκι που δημιουργεί αυτή που έφυγε. Κι αν είναι εσωτερική διαδικασία, ο Ελύτης την εξωτερικεύει και της δίνει το δικό του προσωπικό ύφος. Οι στίχοι του είναι καμωμένοι με τέτοιο τρόπο ώστε να προχωρούν το ποίημα προς όλες τις κατευθύνσεις. Στον χρόνο, στο ύφος... Σπαρακτικό, ρομαντικό, καταραμένο, ιερό και εξιδανικευμένο. Ο Ελύτης ήξερε να φτιάχνει κόσμους με την ποίηση πουν αντλούσε απ' όσα ήταν δίπλα του, μέσα του. “Το Μονόγραμμα”, λοιπόν, είναι πληγή και ανεξίτηλο αναγνωριστικό σημάδι του έρωτα.