Ο κινηματογράφος οικοδομεί αναμνήσεις σύμφωνα με τον Αντρέι Ταρκόφσκι και ο Μπερνάρντο Μπερτολούτσι του “απαντάει” με τον “Κονφορμίστα”! Για τον Ρώσο το σινεμά ήταν μέσο για να φτιάξεις εκ του μηδενός την εικόνα που δεν φεύγει ποτέ. Ο Ιταλός, έδειξε πως υπάρχει κι άλλος τρόπος. Να πάρεις τις εικόνες του παρελθόντος, τις ασπρόμαυρες, σκονισμένες, απωθητικές και να τους δώσεις χρώμα, γοητεία, να τις κάνεις οικείες και σύγχρονες.

Η ανάμνηση του Ιταλού δημιουργείται μέσα από την ανάπλαση της ανάμνησης και το πρωτογενές υλικό γίνεται βάση για να παραχθεί κάτι που δεν έχουμε ξαναδεί και ακούσει. Συνεπώς, μια ατόφια ανάμνηση, αφού αυτό που θα δούμε επιβάλλεται στον χώρο της μνήμης και αλλάζει δραστικά τον τρόπο θέασης των γεγονότων.

Ο Μπερτολούτσι που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή είχε κοινά με τον Παζολίνι, ίσως και με τον Βισκόντι (Η Γη Τρέμει) και κάθε του κινηματογραφική στιγμή ήταν έντονη, είτε αφορούσε τον έρωτα (Τελευταίο Ταγκό στο Παρίσι) είτε την Ιστορία ως επικό δράμα (1900). Στην ταινία, όμως, που παρουσιάζουμε σήμερα η δήλωση του είναι ξεκάθαρη, απόλυτη και δίχως αμφιβολία πολιτική. Αντικειμενική και γι' αυτό δύσκολη και άξια σεβασμού. Η αποστασιοποίηση εδώ λειτουργεί άψογα και το αποτέλεσμα είναι συμπυκνωμένη σοφία πολιτικής επιστήμης. “Ο Κονφορμίστας” είναι η 64η ταινία που σας παρουσιάζει το G-Weekend Journal.

Πολιτική τοποθέτηση

Ο Μπερτολούτσι μελετά τον φασίστα. Την καρδιά δηλαδή του φασισμού. Σε κάθε κίνημα, κάθε ιδέα, κοσμοθεωρία, το υποκείμενο είναι η ουσία, η κινητήριος δύναμη. Οι ιδέες αν και αυτονομούνται και είναι άφθαρτες, χρειάζονται το πιο ισχυρό μέσο επιβολής και διάδοσης: τον άνθρωπο! Ο φασισμός, λοιπόν, πρωτοεμφανίστηκε στην Ιταλία την περίοδο της παντοδυναμίας του Μπενίτο Μουσολίνι. Όταν προβλήθηκε το 1970 “Ο Κονφορμίστας”, η Ιταλία δεν βίωνε και την καλύτερη περίοδο της σύγχρονης ιστορίας της. Οικονομική, κοινωνική κρίση, απεργίες, δράση των “Ερυθρών Ταξιαρχιών”... Η ταινία δεν ήταν ένα ακόμη καλλιτεχνικό προϊόν, αλλά απαραίτητη και αναγκαία πολιτική τοποθέτηση.

Σε ακραίες κοινωνικές/πολιτικές συνθήκες ο κίνδυνος αναβίωσης αποκρουστικών, επικίνδυνων καταστάσεων είναι μεγάλος. Για την Ιταλία, τότε, ο φασισμός ήταν αυτή η κατάσταση και ο ιταλός σκηνοθέτης ήθελε να ερμηνεύσει (και παρουσιάσει) το πορτρέτο του φασίστα για να καταλάβει και να καταλάβουν οι συμπατριώτες του το φαινόμενο. Δίχως καμία προκατάληψη και με απόλυτη ψυχραιμία φτάνει με την κάμερα του στα βάθη της ψυχής του φασίστα.

Φυσικά δεν πρέπει να θεωρήσουμε την ταινία αξιωματική δήλωση και πανάκεια για την αποκάλυψη της αλήθειας πίσω από μια ιδεολογία που στις μέρες μας δείχνει ασταμάτητη. Η περίπτωση του “Κονφορμίστα” είναι μοναδική, υποκειμενική, αλλά σίγουρα πολύ κοντά σε αυτό που θρέφει τον φασισμό. Με τον “Κονφορμίστα” ο Μπερτολούτσι αποδεικνύει γιατί το παρελθόν είναι πάντα χρήσιμο και ποτέ, μα ποτέ, δεν πρέπει να το αγνοούμε.

Πατρίδα, κόμμα, οικογένεια

Ο Μαρτσέλο Κλέριτσι, στην υπηρεσία του φασιστικού καθεστώτος του Μουσολίνι, δέχεται εντολή να δολοφονήσει τον καθηγητή Φιλοσοφίας Κουάντρι ο οποίος ζεις στο Παρίσι. Μέντορας του Κλέριτσι και αντιφασίστας. Από την πρώτη στιγμή ο πρωταγωνιστής δοκιμάζεται. Δεν έχει να κάνει με κάποιον ξένο, κάποιον άγνωστο εχθρό, αλλά κάποιον που έπαιξε ρόλο στη ζωή του.

Την ίδια περίοδο παντρεύεται για να ακολουθήσει τον δρόμο του σωστού εθνικιστή. Δηλαδή, πατρίδα, κόμμα, οικογένεια. Η θρησκεία απουσιάζει, μια και ο Κλέριτσι δεν πιστεύει (όπως και ο Μπερτολούτσι). Εξομολογείται γιατί το θέλει η σύζυγος και εκεί ξετυλίγεται το κουβάρι της ζωής του. Στην προεφηβική ηλικία πέφτει θύμα απόπειρας σεξουαλικής κακοποίησης χωρίς καμία προστασία και ενδιαφέρον από τη μεγαλοαστική οικογένεια του.

Ο προσανατολισμός χάνεται και η αποδοχή του φασισμού λειτουργεί σωτήρια γι' αυτόν. Με την τελευταία αποστολή όμως οι βεβαιότητες αμφισβητούνται, ενώ ο έρωτας για τη γυναίκα του καθηγητή τον αφήνει μετέωρο ανάμεσα στη μεταμέλεια και την πίστη στο καθεστώς που τον αγκάλιασε και του έδωσε δύναμη, την ευκαιρία να κάνει οικογένεια. Το φινάλε είναι το ξέσπασμα της μάχης αυτών των δύο ισχυρών παραγόντων που “ζουν” στην ψυχή του.

Στη χαμένη λεωφόρο

Ο Μπερτολούτσι χρησιμοποιεί την τεχνική του φλας μπακ, τη μετακίνηση δηλαδή στο παρελθόν και τη σύνδεση του με το παρόν για να αφηγηθεί και να αναλύσει τον ήρωα του. Με τις ματιές στο χθες φτιάχνει ένα συμπαγές παρόν και τα βήματα του ήρωα ενώνονται για να σχηματίσουν τη χαμένη του λεωφόρο. Ο Ζαν Λουί Τρεντινιάν σηκώνει το βάρος του φασίστα και μένει από την αρχή μέχρι το τέλος στο μεταίχμιο, σε ένα αιώνιο δίλημμα και είναι αυτό ακριβώς που θέλει ο Μπερτολούτσι που υπογράφει και το σενάριο. Φυσικά, η ταινία δεν θα είχε το ανυπέρβλητο εικαστικό αποτέλεσμα αν δεν υπήρχε ο διευθυντής φωτογραφίας Βιτόριο Στοράρο.

Τα πλάνα του “Κονφορμίστα” είναι μεγαλειώδη και δουλεμένα στην εντέλεια. Κάδρα γεμάτα ζωή και ενέργεια. Η μελαγχολική, αέρινη, μουσική του Ζορζ Ντελερού συνοδεύει ιδανικά την αφήγηση και το μοντάζ του Φράνκο Αρκάλι δίνει αμεσότητα και σφρίγος στο ρυθμό του φιλμ. “Ο Κονφορμίστας” -βασισμένος στο μυθιστόρημα του Αλμπέρτο Μοράβια- είναι η πρώτη ταινία που αξίζει να θυμόμαστε από τη φιλμογραφία του εκλιπόντος γιατί διδάσκει, μας κρατά σε εγρήγορση και μας ψυχαγωγεί. Υπήρξε υποψήφια για Όσκαρ καλύτερου σεναρίου. Η πιο ισχυρή ανάμνηση από αυτόν τον σπουδαίο σκηνοθέτη.