Η νοσταλγία είναι Αγία και τόπος ιερός των εξόριστων. Είναι καταφύγιο ελεύθερων αλλά χαμένων σωμάτων και ψυχών. Η απομάκρυνση από την πατρίδα, τη γενέθλια γη, είναι βάσανο και άλγος αφόρητο. Το κορμί ασφυκτιά σε εδάφη που δεν γνωρίζει και ο χρόνος το σμιλεύει. Αργά και βασανιστικά.

Το σφρίγος και η ενέργεια χάνονται, το βλέμμα “αδειάζει” και ο άνθρωπος παγιδεύεται στην ατελεύτητη προσπάθεια να επιβιώσει και να κρατήσει τη μνήμη ζωντανή. Σαν ένα κερί που η φλόγα του πασχίζει να κρατηθεί απέναντι σε ανέμους, βροχές, κρύο και τα σύννεφα της σκέψης του. Το άτομο περπατά έρημο και μόνο σε χώρους που αλλάζουν και πάντα μένουν άδειοι. Η ομορφιά τους περισσότερο πληγώνει παρά απαλύνει και ανακουφίζει.

Οι εικόνες όμως της ζωής που έμεινε πίσω διατηρούν τη νηνεμία στο μυαλό και την καρδιά του εξόριστου. Η σκιά του στο κίτρινο-γαλάζιο φως της φλόγας ασάλευτη και με βήμα σταθερό κρατά το κερί στη χούφτα του. Σε έναν κόσμο που χάνεται, στη ροή του χρόνου, στην ομίχλη που έχει σκεπάσει το νερό της ζωοποιού πηγής, σε ένα φυσικό βωμό, μικρό, στέκει το σημείο που θα σωθεί η ανθρωπότητα. Εκεί, ο καθρέφτης είσοδος στην άφθαρτη εστία των πιο θερμών στιγμών μας. Η “Νοσταλγία” είναι η 10η ταινία που σας παρουσιάζει το G-Weekend Journal.

Όλα ξεκινούν από τον δημιουργό

Ο λόγος στον Αντρέι Ταρκόφσκι. Ο λόγος για τον Αντρέι Ταρκόφσκι. Η πρώτη, άχρονη και άφθαρτη δημιουργία έβρισκε και κατοικούσε σε μια πανέμορφη και σπαρασσόμενη ψυχή. Τον αποκάλεσαν “ποιητή της εικόνας” και δεν υπάρχει πιο εύστοχος χαρακτηρισμός για τον κορυφαίο, μεταπολεμικό, ρώσο σκηνοθέτη. Αν ο “σοσιαλιστικός ρεαλισμός” αποτυπώθηκε με τον πιο πειστικό τρόπο από τον Σεργκέι Αϊζενστάιν, η ελεγεία δεν θα μπορούσε να βρει καλύτερο εκφραστή απ' αυτόν. Η ομορφιά των ταινιών του θα μπορούσε να έχει “δραπετεύσει” από ένα ποίημα της Άννας Αχμάτοβα, ή ενός κειμένου του Ιβάν Τουργκένιεφ. Η προσπάθεια να τη συλλάβει δεν ήταν εμμονή. Ήταν ανάγκη να λυτρωθεί και να ανακαλύψει το μυστικό της δημιουργίας. Να αποκωδικοποιήσει τη σχέση Θεού-καλλιτέχνη, να εγκλωβίσει την παιδικότητα που πάντα χάνεται και να καταλήξει σε ένα φανταστικό τόπο και μέσα από φιλοσοφικά, ποιητικά μονοπάτια να φτάσει στην απόλυτη γαλήνη.

Η θεματική του όμως είχε χώρο και για ένα άλλο πεδίο. Αυτό της νοσταλγίας. Η αναγκαστική εξορία τον στέλνει στην Ιταλία. Το σοβιετικό καθεστώς δεν τον άφηνε να κάνει τη δουλειά του όπως ήθελε και για αντέξει έπρεπε να φύγει. Αυτοεξορία και βάσανο δίχως τέλος. Η “Νοσταλγία” ήταν η πρώτη παραγωγή του Ταρκόφσκι έξω από την ΕΣΣΔ. Η πιο προσωπική ταινία και η πιο δύσκολη. Το βίωμα υπαγόρευε όλε τις κινήσεις του. Την αφιερώνει στη μητέρα του και από κει πρέπει να πιάσουμε το νήμα για να καταλάβουμε τι σημαίνει “νοσταλγία” για τον Αντρέι Ταρκόφσκι. “Τα συναισθήματα είναι ανείπωτα” λέει ο ήρωας της ταινίας, “γι' αυτό και αλησμόνητα”.

Ο αγώνας της μνήμης

Η μνήμη είναι ο καμβάς πάνω στον οποίο απλώνει τα υλικά του ο Ταρκόφσκι. Η μνήμη για την πατρίδα που άφησε πίσω, για τα χρώματα που δεν μπορεί να αγγίξει πια, δεν μπορεί να τα μυρίσει, ούτε καν να τα δει όπως είναι. Η απόσταση παραμορφώνει και όλα χάνουν τη ζωηράδα και τη λάμψη τους. Τα οικεία, αγαπημένα πρόσωπα μένουν μόνα και προσπαθούν να αντέξουν το πέρασμα του χρόνου. Οι άηχες φιγούρες γίνονται εκλάμψεις σε ένα συννεφιασμένο ουρανό, ένα ομιχλώδες τοπίο και κρατάνε ζωντανό τον σκηνοθέτη-ποιητή.

Ο αγώνας της μνήμης όμως συνοδεύεται από την παρακμή του πολιτισμού. Ο πρωταγωνιστής της “Νοσταλγίας” κινείται ανάμεσα στα ερείπια του και αναζητεί το νόημα της ζωής. Αφορμή είναι η έρευνα του για έναν συμπατριώτη του συνθέτη του 18ου αιώνα. Βρίσκεται στην Ιταλία, σε ένα χωριό. Μαζί του η πανέμορφη μεταφράστρια Ευγενία. Εκεί, στα θερμά λουτρά, θα συναντήσει τον Ντομένικο. Ο τρελός του χωριού, όμως θα είναι αυτός που θα αποκαλύψει στον Αντρέι (το όνομα του πρωταγωνιστή) το μυστικό της ζωής και τη μοναδική αποστολή του ανθρώπου στη γη: να προστατέψει τη φλόγα της ζωής μεταφέροντας τη στο χωροχρονικό συνεχές.

Οι χώροι και το υγρό στοιχείο

Η ραχοκοκκαλιά της ταινίας είναι το ρεπεράζ και το υγρό στοιχείο. Το πρώτο αφορά την επιλογή των χώρων για τα γυρίσματα. Ο Ταρκόφσκι κατάφερε να βρει ακριβώς τους χώρους που “ζούσαν” στο μυαλό του. Σε κάθε πλάνο, επιβλητικά, αλλά εγκαταλελειμμένα κτίρια γεμίζουν το φόντο. Δρόμοι και σοκάκια έρημα, με τη μοναξιά να ακούγεται στα βήματα των ηρώων. Τα κτίσματα όμως δίνουν στον σκηνοθέτη τη δυνατότητα να “ανοίξει” τα πλάνα και το οπτικό πεδίο και εκεί να χωρέσει ό,τι έχει στο μυαλό του, ό,τι “ζει” στη μνήμη του. Μάλιστα, στο τέλος του έργου, με ένα μαγικό τρόπο, το σπίτι του ποιητή στη ΕΣΣΔ εντάσσεται στο εσωτερικό προαύλιο παλιού, ευρύχωρου κτίσματος. Εκεί, ζει ξανά ο Αντρέι.

Το δεύτερο μέρος είναι το νερό. Διατρέχει το φιλμ από την αρχή ως το τέλος. Η επιλογή από τον σκηνοθέτη δεν είναι τυχαία. Αν ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος από χώμα (και εκεί καταλήγει), τότε το ύδωρ είναι αυτό που του δίνει ζωή και “κουβαλά” τον χρόνο. Η ανάμιξη του με τα χρώματα της καθημερινότητας, τα αντικείμενα, το φως, τη βροχή, του δίνει τα χαρακτηριστικά του αγγελιοφόρου το μήνυμα του οποίου δεν παραδίδεται, αλλά μόνο διαβάζεται. Από κει και πέρα, τα υποβλητικά πλάνα του Ταρκόφσκι αναδεικνύουν την αναταραχή, εσωτερική-εξωτερική, των ηρώων του. Η κάμερα κινείται αργά και επιβάλλει τον σωστό αφηγηματικό ρυθμό, καθώς οι μεγάλες αλλαγές συντελούνται στη διαδοχή των κόσμων. Αυτού που χάνεται και μένει πίσω και αυτού που έρχεται, κι ας είναι ξένος.

Το τρέμουλο της ζωής

Η “Νοσταλγία” είναι η έβδομη ταινία του Αντρέι Ταρκόφσκι, προτελευταία στη φιλμογραφία του. Ίσως όχι η καλύτερη του, αλλά σίγουρα η πιο ελεγειακή, αυτή στην οποία το τρέμουλο της ζωής, η ανθεκτικότητα και συνάμα η ευθραυστότητα της, πέρασαν και έμειναν στο κινηματογραφικό κάδρο. Η τελευταία σκηνή είναι από τις πιο συγκλονιστικές στην ιστορία του παγκόσμιου σινεμά. Ο άνθρωπος, μόνος, κρατά το κερί της ζωής και το μεταφέρει στην άλλη όχθη δίχως να σβήσει. Η φλόγα που έχουμε μέσα μας πρέπει να μείνει άσβεστη και να παραδοθεί στην επόμενη γενιά. Η “Νοσταλγία” τιμά τη μνήμη, την ιερότητα του νόστου, την οικογένεια και την ανεπεξέργαστη ομορφιά που είναι δίπλα μας και μένει στην ψυχή μας. Η “Νοσταλγία” περνά από τα μάτια και βλέπεται με την καρδιά.