Ίνγκμαρ Μπέργκμαν: Άγγελος και διάβολος

Η Τέχνη είναι σύνολο συμπαγές, αρραγές και οι εκπρόσωποι της επικοινωνούν δίχως να εμποδίζονται από χρονικά και γεωγραφικά όρια. Η συμπεριφορά αυτή στη Σουηδία είναι έντονη και ξεκάθαρη. Τα ονόματα των Τούμας Τράνστρεμερ, Αύγουστου Στρίντμπεργκ προφανώς και δε αναφέρθηκαν τυχαία. Οι τριγωνικές σχέσεις συλλαμβάνουν καλύτερα το όλον μιας έννοιας και στην περίπτωση της καλλιτεχνικής έκφρασης, η ποίηση και η συγγραφή θεατρικών έργων κορυφώνονται-στεφανώνονται από τον φακό του κινηματογράφου. Ο Μπέργκμαν βέβαια υπήρξε θεατρικός σκηνοθέτης και με τον τρόπο του και ποιητής. Επηρεάστηκε από τον Στρίντμπεργκ, ενώ η ποιητική σκέψη του βραβευμένου με Νόμπελ Τράνστρεμερ “συνομιλεί” μαζί του.

Τι έκανε, λοιπόν, ο Μπέργκμαν; Πήρε το θέατρο και την ποίηση και τα άπλωσε στον καμβά του φιλμ! Ποιητική εικόνα έχουν δώσει πολλοί -με κορυφαίο όλων τον Ταρκόφσκι- όμως ο συνδυασμός αυτής με τη θεατρική δομή-λογική είναι κάτι που μόνο ο Μπέργκμαν έκανε τόσο καλά. Ο Μπέργκμαν κατάλαβε ότι αν ήθελε να πλησιάσει τα προαιώνια υπαρξιακά ερωτήματα, αν ήθελε να κατανοήσει τον εαυτό του και τους άλλους μέσω της τέχνης του, έπρεπε να αφήσει στην άκρη τα τεχνάσματα και τα τρικ του κινηματογράφου. Έπρεπε ανάμεσα στην κάμερα και την εικόνα να μεσολαβεί μια αδιαμφισβήτητη αλήθεια: αυτή του θεάτρου και της ποίησης. Γι’ αυτό και η αμεσότητα στα πλάνα, στα βλέμματα, στη δράση… Η επιστημονική ακρίβεια της θεατρικής αντίληψης, σε συνάρτηση με την αποκάλυψη της ποιητικής γλώσσας, έγιναν ο θεμέλιος λίθος του έργου του σουηδού σκηνοθέτη. Τίποτα δεν έμεινε κρυφό από τον Μπέργκμαν, τίποτα…

Ο Μπέργκμαν αν και σπάνιος “auteur” είναι πάνω απ' όλα άνθρωπος του θεάτρου, αξιομνημόνευτος για το ανέβασμα των κλασικών, όπως οι Σαίξπηρ, Μολιέρος, Ίψεν, Στρίντμπεργκ... Όλοι είχαν σημαντική επιρροή στο έργο και στην καλλιτεχνική του παραγωγή. Η μαεστρία του (στο θέατρο) εντοπίζεται στην ικανότητα να ανακαλύπτει και να ερμηνεύει νέα θέματα στα ιστορικά δράματα, να τους δίνει ζωή και να τα συνδέει με την εποχή μας. Για τον Μπέργκμαν, το έργο και η ουσία του, αυτό δηλαδή που θεωρούσε πρόθεση του δραματουργού πίσω από το έργο, είναι ένας από τους τρεις πυλώνες του θεάτρου. Οι άλλοι δύο είναι οι ηθοποιοί και το κοινό. Υπήρξε δύσπιστος απέναντι σε κάθε είδους επίδειξη και χρήση τεχνασμάτων στο θέατρο. Γι’ αυτόν, το θέατρο αφορά την αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων και τίποτε άλλο. Η προσέγγιση αυτή τον απομακρύνει από τους Πίτερ Μπρουκ, Τζόρτζιο Στρέλερ και Φρανκ Κάστορφ. Αντιθέτως, ένιωθε ευγνώμων απέναντι στους Σουηδούς Τόρστεν Χάμαρεν, Αλφ Σιόμπεργκ και Όλοφ Μολάντερ. Από τον πρώτο έμαθε πώς να δουλεύει καθαρά και μεθοδικά, ενώ από τους άλλους δύο κράτησε τις παραγωγές τους σε έργα των Σαίξπηρ, Στρίντμπεργκ.

Παρά το γεγονός ότι απέρριπτε την ιδέα περί ενός ύφους για όλα τα έργα -όπως και ο Μαξ Ράινχαρντ πιο παλιά-, υπάρχουν επαναλαμβανόμενα στοιχεία στη δουλειά του που πλέον είναι αναγνωρίσιμα και ορίζουν το “μπεργκμανικό στυλ θεατρικής σκηνοθεσίας”.

Τα πρώτα χρόνια στο ανέβασμα των έργων του υπήρχε καθαρό σχέδιο. Κύρια χαρακτηριστικά του ήταν: το σκηνικό-θεμέλιο, η δυνατότητα ερμηνευτικών επιλογών, η ευαισθησία για τον ρυθμό του έργου και για την ανταπόκριση του κοινού και η συντονισμένη χρήση σκηνογραφίας-ηθοποιών με σκοπό να δημιουργήσουν ένα οπτικό σύνολο. Αυτό που δεν άλλαξε ήταν η επιθυμία του να αποκαλύπτει την ουσία κάθε έργου, γι' αυτό και δεν δίσταζε να κάνει δραστικές περικοπές σ' αυτό. Οι ηθοποιοί στα έργα του κατέχουν κεντρικό ρόλο. Κυριολεκτικά. Ο Μπέργκμαν τοποθετεί τη δράση στο επίκεντρο με σκοπό οι ηθοποιοί να επηρεάσουν (όσο γίνεται) το κοινό. Δεν πρέπει να παραλείψουμε την πρόθεση του να ενισχύει κάθε φορά τη θεατρικότητα του έργου. Πώς; Τοποθετούσε τους ηθοποιούς στη σκηνή ακόμη και σε σκηνές που δεν έπαιζαν, ως σιωπηλούς παρατηρητές. Με τον τρόπο αυτό επέτρεπε στο κοινό να λαμβάνει μέρος στο μαγικό τελετουργικό που εκτυλισσόταν μπροστά του.

Ο Μπέργκμαν δεν είναι καλύτερος από τον Αϊζενστάιν ή τον Γκοντάρ όσον αφορά την πρωτοτυπία, την πρωτοπορία. Ούτε έχει κάνει περισσότερες ταινίες από τον Χίτσκοκ και τον Σαμπρόλ. Παρ' όλα αυτά, κανείς, μα κανείς, δεν έχει εκφράσει καλύτερα την έννοια του δημιουργού από τον Σουηδό. Πραγματικά, ο μοναδικός κινηματογραφιστής με τέτοιο έλεγχο πάνω στο έργο του, έργο ξεχωριστό, αμίμητο... Η μοναδικότητα του Μπεργκμανικού έργου έγκειται στην ύπαρξη του κινηματογραφικού κόσμου που έχει φτιάξει ο Σουηδός. Μέσα από επαναλαμβανόμενα περιβάλλοντα, θέματα, χαρακτήρες, ηθοποιούς, επιτελείο, ο Μπέργκμαν στην ουσία δημιούργησε το δικό του είδος ταινίας. Εάν ο Άλφρεντ Χίτσκοκ όρισε το ψυχολογικό θρίλερ, ο Μπέργκμαν έκανε το ίδιο στο υπαρξιακό/φιλοσοφικό δράμα.

Το πρώτο σενάριο το έγραψε στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και ξεκίνησε να κάνει ταινίες στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Η περίοδος εκείνη σημαδεύτηκε από αλλαγές σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Σε αυτόν του κινηματογράφου κυριαρχούσε ο ιταλικός νεορεαλισμός και το αμερικάνικο νουάρ. Βρισκόμαστε στο σημείο καμπής από το “κλασικό” στο “μοντέρνο” και ο Μπέργκμαν δεν είναι σε αυτή τη φάση. Πολύ απλά την έχει ξεπεράσει! Οι περισσότερες ταινίες του, αν όχι όλες, βασίζονται σε κλασικές αφηγηματικές τεχνικές και μοντέρνο ύφος.

Αν το ντεμπούτο του έγινε σε μια περίοδο σημαντικών αλλαγών για το σινεμά, η διεθνής επιτυχία ήρθε λίγο πριν το ξεκίνημα μιας άλλης περιόδου. Η αναγνώριση εκτός Σουηδίας ήρθε από τη Γαλλία, στα μέσα των 50's. Λίγο πριν την εμφάνιση του “Νέου Κύματος”, οι εκκολαπτόμενοι σκηνοθέτες -και κριτικοί σινεμά τότε- Ζαν Λικ Γκοντάρ, Ερίκ Ρομέρ κηρύσσουν την άφιξη του Μπέργκμαν. Ο Σουηδός ταίριαξε τέλεια στην ιδέα που προωθούσαν: τον δημιουργό που χρησιμοποιεί την κάμερα όπως ο συγγραφέας την πένα του. Οι ταινίες του ήρθαν να επιβεβαιώσουν και να χαρακτηρίσουν το εγχείρημα του “art house cinema”. Μας έδειξαν ότι μια ταινία μπορεί να είναι κάτι παραπάνω από απλή ψυχαγωγία, μπορεί να είναι τέχνη. Γι' αυτό και προηγείται των: Αντονιόνι, Μπουνιουέλ, Φελίνι, Γκοντάρ, κ.α. Οι ταινίες του Μπέργκμαν, ιδιαίτερα αυτές που αφορούν την υπαρξιακή εξερεύνηση, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των κινηματογραφικών σπουδών!

Η φήμη του οφείλεται στον ίδιο. Η θεματολογία που επέλεξε τον έφερε στο προσκήνιο και τον εδραίωσε στο κοινό και στους ομοτέχνους του. Η πεποίθηση του πως ο γάμος είναι η επί γης κόλαση και οι επαναλαμβανόμενες αμφιβολίες του για τον Θεό, δεν ήταν τίποτα περισσότερο από σύνοψη της τότε σκανδιναβικής πολιτιστικής παράδοσης. Μιας παράδοσης που διαμορφωνόταν από την ορμή της εκκολαπτόμενης σεξουαλικής ελευθερίας και της εκτεταμένης εκκοσμίκευσης. Φυσικά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την επίδραση (στη φήμη του) της απεικόνισης του γυμνού και της σεξουαλικότητας. Οι ταινίες του αντιμετωπίζονται ως ενσάρκωση του σκανδιναβικού εξωτισμού.

Η φιλμογραφία του τεράστια, σε ποσότητα και ποιότητα. Εντούτοις, δέκα είναι οι ταινίες που εκθέτουν το μέγεθος της καλλιτεχνικής του ιδιοφυΐας. Η θέαση τους αποκαλύπτει το περίγραμμα της ζωής: το δισυπόστατο της ανθρώπινης φύσης, η πίστη, η μνήμη, τα παιδικά χρόνια, η οικογένεια, ο γάμος, η βλασφημία. Τις παραθέτουμε με τυχαία σειρά.

Persona (1966)

7η σφραγίδα (1958)

Φάνι και Αλέξανδρος (1982)

Αγριες Φράουλες (1957)

Σκηνές από ένα γάμο (1973)

Μετά την πρόβα (1984)

Κραυγές και ψίθυροι (1972)

Η σιωπή (1963)

Η πηγή των παρθένων (1960)

Το μάτι του διαβόλου (1960)

Η αυτοβιογραφία του είναι εξαιρετικά αποκαλυπτική και έντιμη. Το “έντιμη” δεν σημαίνει απαραίτητα και ειλικρινής. Περισσότερο έχουμε να κάνουμε με μια ενδιαφέρουσα μαρτυρία κι ένα λογοτεχνικό κομμάτι ευφυίας. Το εν λόγω ντοκουμέντο στηρίζεται στην αμφιβολία, τη λογοτεχνική μαεστρία... Δεν υπάρχει χρονολογική δομή και τα κεφάλαια αφορούν τα παιδικά του χρόνια, τη θεατρική δουλειά, το φορολογικό ζήτημα που τον ταλαιπώρησε το 1976, τις κρίσεις γάμου, τα εφηβικά καλοκαίρια στη ναζιστική Γερμανία, τις συναντήσεις με καλλιτέχνες όπως οι Λώρενς Ολίβιε, Γκρέτα Γκάρμπο, Χέρμπερτ φον Κάραγιαν... Το βιβλίο περιέχει ελάχιστες πληροφορίες για τον κινηματογράφο και όμως είναι ό,τι πιο πιστό στην εικόνα και τη ζωή του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν. Σε ένα από τα προσχέδια για το βιβλίο είχε εξομολογηθεί τις προθέσεις του

Σκοπεύω να κρατήσω τον εαυτό μου στην αλήθεια. Δύσκολο για έναν ηλικιωμένο, επίμονο μάρτυρα της φαντασίας και δυσανάγνωστο ψεύτη, ο οποίος όμως δεν δίστασε να δώσει στην αλήθεια τη μορφή που απαιτούσε κάθε φορά.

Όπως έγραψε στη “Βιβλιοθήκη” της “Ελευθεροτυπίας”, ο Γιάννης Κοντός, “αυτή η αυτοβιογραφία ουσιαστικά είναι ένα υπέροχο μυθιστόρημα. Είναι η δομή του αξιοπρόσεκτη, πώς το χτίζει, κομμάτι-κομμάτι, ιστορεί και εξιστορεί τα προσωπικά του, τις διεργασίες της δουλειάς του, την κοινωνιολογία, την καλλιτεχνική εμφάνιση των ανησυχιών και των οραμάτων του”.

Ο Μπέργκμαν είναι τα γυμνά καλοκαίρια μας και οι χειμώνες της καρδιάς μας. Ο Μπέργκμαν είναι το γέλιο μας απέναντι στον θάνατο και η σιωπή στην αποσύνθεση μας. Ο Μπέργκμαν είναι η ανάμνηση που επιμένει και η εγκατάλειψη που μένει. Ο Μπέργκμαν είναι η φαντασία μας που κρύβεται κάτω από το οικογενειακό τραπέζι. Ο Μπέργκμαν είναι η απιστία και ο σταυρός που κουβαλάμε. Ο Μπέργκμαν είναι το μητρικό χάδι πάνω στο ρυτιδωμένο δέρμα. Ο Μπέργκμαν είναι αυτός που χάνει τη μεγάλη παρτίδα κι αν χάνει τη ζωή του κερδίζει το θάρρος του, για πάντα. Ο Μπέργκμαν είναι το προσωπείο μας, η Persona μας. Ο Μπέργκμαν είναι ο μαγικός φανός που μέσα του αγρυπνά το μάτι του διαβόλου. Ο Μπέργκμαν σαν διάβολος δεν άφησε τίποτα όρθιο και σαν άγγελος μας τα έδωσε όλα πίσω. Ο Μπέργκμαν... Αυτός που είναι ξαπλωμένος ανάσκελα κάτω από τα ψηλά δέντρα είναι επίσης πάνω τους. Διαχέεται σε χιλιάδες κλωνάρια., κουνιέται πέρα δώθε, κάθεται σ' εκτινασσόμενο κάθισμα που εκτοξεύεται σε αργή κίνηση. (Από το ποίημα “Ανάπαυλα τον Ιούλιο” του Τούμας Τράνστρεμερ).

Πηγές

-ingmarbergman.se [επίσημος ιστότοπος Ι. Μπέργκμαν]

-Οι φωτό προέρχονται από τον επίσημο ιστότοπο του Ι. Μπέργκμαν