Φραντς Κάφκα: Υπέταξε το αναπάντεχο

Ο γεννημένος στην Πράγα, το 1883, συγγραφέας ήρθε αντιμέτωπος με το αναπάντεχο, το ακατανόητο και δεν έγραψε μόνο για τη φύση αυτού, αλλά κυρίως για το μετείκασμα του. Η εικόνα που μένει από το απρόσμενο, το απροσδιόριστο, είναι το ίδιο έντονη με την αποκάλυψη της καθαρής ομορφιάς, της απτής καταστροφής, της τρικυμίας των συναισθημάτων... Ο Κάφκα μπορούμε να πούμε ότι επεδίωξε την επαφή με το ανοίκειο και απερίγραπτα δυστοπικό. Οι εικόνες σχηματίζονταν στο μυαλό του δίχως να υπάρχει άμεσο οπτικό ερέθισμα. Ήταν το βάρος μιας πυκνής ατμόσφαιρας που οδηγούσε τη σκέψη και τον λόγο του και αυτό που δεν φαίνεται δύσκολα προμηνύει κάτι καλό. Τουλάχιστον έτσι το έβλεπε ο Κάφκα.

Η ανεξήγητη αδικία, η επιβολή του αναίτια παράλογου, η απότομη μεταμόρφωση, ήταν καταστάσεις που ποτέ δεν εξελίσσονταν μπροστά στα μάτια του ατόμου, αλλά στα βάθη του μυαλού του. Ήταν το πικρό κατακάθι που δικαίωνε -και δικαιώνει- το δισυπόστατο της ανθρώπινης φύσης και τη μανιχαϊστική φύση της πραγματικότητας. Η σαφήνεια, η λογική, ο ορθολογισμός, συγκρούονταν με την παράνοια, τη γραφειοκρατία, την αλλοτρίωση. Αυτό που τα χώριζε ήταν η θέληση του ανθρώπου να “βλέπει” και να επιδιώκει τα πρώτα και να αποστρέφει το βλέμμα από τα δεύτερα. Ο Κάφκα, όμως, ήρθε να ανατρέψει τον κοινωνικό καθωσπρεπισμό γράφοντας για όσα απωθούνταν και έμεναν στη σκιά της σκέψης μας. Ήταν, λοιπόν, αναπότρεπτο να γράψει βιβλία που τα έχουμε ανάγκη, για βιβλία “που πέφτουν σαν το τσεκούρι στην παγωμένη θάλασσα της ψυχής μας” όπως είπε ο ίδιος κάποτε.

Ο λόγος του Κάφκα, μελετώντας τον αποστασιοποιημένα, είναι ένα κράμα Φώκνερ, Τζόις, ερχόμενος σε αντίθεση με αυτόν του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Πώς εξηγείται το φαινομενικά ανεξήγητο; Όλα εκκινούν από τη δημιουργία βασικού χαρακτήρα. Ο “Γιόζεφ Κ.” στη “Δίκη”, ο “Γκρέγκορ Σάμσα” στη “Μεταμόρφωση”, ο “χωρομέτρης Κ.” στον “Πύργο”, είναι ήρωες που καλούνται να μεταφέρουν το βάρος της αδικίας και του παραλόγου. Το δαιδαλώδες περιβάλλον όμως δεν μένει μέσα τους ώστε να μας ανοίξει δρόμο προς αυτό ο συγγραφέας. Ο Κάφκα επιλέγει να το εκθέσει και να το κάνει φυσικό περίβλημα του κόσμο των ηρώων του. Αντί να γίνουμε μάρτυρες της συνειδησιακής ροής όπως στους Τζέιμς Τζόις, Ουίλιαμ Φώκνερ, ο Κάφκα της δίνει διέξοδο και την κάνει βασικό πεδίο δράσης και αφήγησης των έργων του. Τα υποκείμενα δεν γνωρίζουν βέβαια αυτή την αυθαιρεσία του δημιουργού τους. Το ρίσκο είναι μεγάλο μια και πρόκειται για κατάσταση που απαιτεί λεπτούς χειρισμούς. Όσο δύσκολο είναι να αποτυπωθεί η εσωτερική πάλη, το ίδιο απαιτητική είναι και η ανάδειξη ενός νέου κόσμου που επιβιώνει χωρίς το άτομο! Ο Κάφκα, λοιπόν, μετατρέπει την εσωτερική κοσμογονία σε εξωτερικό τοπίο που προϋπάρχει και αντανακλά όλα τα σκληρά χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Στην ουσία, ο ίδιος τους ο εαυτός, το κρυμμένο “εγώ” τους, είναι που βασανίζει και δοκιμάζει τους μυθιστορηματικούς ήρωες του. Το αντίθετο διακρίνουμε στον Ντοστογιέφσκι. Ο Ρώσος αξιοποιεί αριστοτεχνικά το κοινωνικό στάτους της εποχής του για να μεγεθύνει τα χαρακτηριστικά των πρωταγωνιστών του και να διεισδύσει στην ψυχή τους. Η αναφορά σε αυτόν επιβάλλεται, μια και στην ουσία οι δυο τους αποτελούν το δίπολο που όρισε σε μεγάλο βαθμό τη λογοτεχνία του 19ου αιώνα και διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη.

Τα μεγάλα έργα του Κάφκα, κατά τη γνώμη του υπογράφοντος, είναι τρία: “Η Δίκη”, “Η Μεταμόρφωση” και “Ο Πύργος”. Η εν λόγω τριάδα είναι αυτή που πρέπει να διαβάσει κάποιος για να κατανοήσει την κοσμοθεωρία του και στην ουσία τον ίδιο. Θα πρέπει να επισημάνουμε φυσικά τη συμβολή του φίλου του Μαξ Μπροντ. Ο πιο κοντινός άνθρωπος του και αυτός που διέσωσε το έργο του, μια και ο Κάφκα, στη διαθήκη που είχε κάνει, ζητούσε να καταστραφούν όλα τα αδημοσίευτα χειρόγραφα και να μην επανεκδώσει όσα είχαν ήδη εκδοθεί. Ίσως γιατί ήξερε ότι αυτό που αποτύπωνε σε αυτά ήταν κάτι που ο κόσμος δεν θα μπορούσε να δεχθεί, δεν θα καταλάβαινε και ίσως το φοβόταν. Υπάρχει κάτι το απόκοσμο, τρομακτικό και μια ατμόσφαιρα που σε στοιχειώνει και δεν σε αφήνει να ησυχάσεις.
Ξεκινάμε, λοιπόν, με τη “Δίκη” (δημοσιεύτηκε το 1925). Ίσως το πιο πολυδιαβασμένο έργο του Κάφκα. Τραγικά επίκαιρο στην εποχή μας, μια και το πραγματικά άγνωστο, το αληθινά τρομακτικό και επικίνδυνο σε βρίσκουν ξαφνικά και δεν υπάρχει περιθώριο αντίδρασης. Το απελπισμένο “γιατί;” δεν βρίσκει απάντηση και το ερωτηματικό που καταδικάζει μένει μετέωρο και πέφτει σαν κοφτερό λεπίδι πάνω σε ανυποψίαστους και αθώους.

Το προαναφερθέν πλαίσιο είναι αυτό στο οποίο εξελίσσεται η ιστορία του Γιόζεφ Κ., κεντρικού ήρωα στη “Δίκη”. Συλλαμβάνεται ένα πρωινό δίχως να ξέρει το γιατί και όσο περισσότερο ψάχνει την αιτία, τόσο βυθίζεται στη μαύρη τρύπα της παράνοιας. Στο τέλος όχι μόνο δεν δικαιώνεται, αλλά δολοφονείται και σαν το σκυλί! Η ατμόσφαιρα από την αρχή μέχρι το τέλος είναι “βαριά”, σε παγιδεύει στην αδιέξοδη πορεία της και σε κάνει να τραγικό συνοδοιπόρο του Γιόζεφ Κ. Η ενάργεια του εφιαλτικού σκηνικού επιβάλλεται στον αναγνώστη και δεν χάνει στιγμή την ομορφιά του. Όταν η ανάγνωση τελειώσει, η φράση “καφκικό σύμπαν” θα έχει προστεθεί στην παγκόσμια κοινωνική πραγματικότητα.

Μια άλλη πτυχή αυτού του κόσμου θα δούμε στη “Μεταμόρφωση” (δημοσιεύτηκε το 1915). Εκεί, ο Γκρέγκορ Σάμσα θα ξυπνήσει και θα έχει μεταμορφωθεί σε σκαθάρι! Από τη στιγμή που συνειδητοποιεί την κατάσταση προσπαθεί να επιβιώσει, να προσαρμοστεί, να παραμείνει ισότιμο μέλος σε μια κοινωνία που δεν δέχεται ολιγωρίες και αδυναμίες. Ο διαφορετικός δεν γίνεται αποδεκτός, όπως και όσοι είναι γύρω του. Γι' αυτό και η οικογένεια του Σάμσα θα μεταμορφωθεί με τη σειρά της σε ένα άβουλο και υπάκουο σύνολο. Μόνη χαρά, η “μεταμόρφωση” της αδερφής του Σάμσα, που από κορίτσι και γίνεται όμορφη και δροσερή γυναίκα.

“Ο Πύργος” (δημοσιεύτηκε το 1926) ολοκληρώνει αυτή την άτυπη τριλογία και είναι το κατακάθι της γραφειοκρατίας που μένει μετά από κάθε μεγάλη αλλαγή και ορίζει τις ζωές όλων όσον “ζουν” σε αυτό το βιβλίο. Ο “χωρομέτρης Κ.” προσπαθεί να φτάσει στον πύργο αλλά δεν το καταφέρνει. Μια σισύφεια πορεία που η αδυσώπητη φαντασία του Κάφκα την κάνει βρόχο στο μυαλό και τη συνείδηση του αναγνώστη.

Η κατανόηση του Φραντς Κάφκα, και κατ' επέκταση του λογοτεχνικού κόσμου του, δεν είναι εύκολη. Το κλειστοφοβικό περιβάλλον στο οποίο δημιούργησε κατά κάποιο τρόπο τον προστάτευε από την παρατήρηση. Υποψίες, υποθέσεις και αυθαίρετα συμπεράσματα επικρατούν για την προσωπικότητα του. Παρ' όλα αυτά υπάρχει ένα βιβλίο που ορίζεται ως αυτοβιογραφία του. Πρόκειται για το “Γράμμα στον πατέρα”. Σε 47 σελίδες απευθύνεται στον πατέρα του Χέρμαν, τον Νοέμβριο του 1919. Ο φίλος και εκτελεστής της διαθήκης του Μαξ Μπροντ, αποκάλυψε ότι ο Κάφκα έδωσε το γράμμα στη μητέρα του με σκοπό να το παραδώσει αυτή στον πατέρα του. Ο νεαρός Κάφκα ήλπιζε ότι θα ανανέωνε μια σχέση που είχε χαθεί μέσα σε εντάσεις και απογοητεύσεις. Στην προσπάθεια του να εξετάσει τη βαθιά ρωγμή στη σχέση τους δεν προσπάθησε να σώσει τον εαυτό του ούτε τον πατέρα του. Δεν μπορούσε να μη βλέπει την αποτυχία επικοινωνίας πατέρα-γιου, σαν μια ακόμη στιγμή στη μεγάλη υπαρξιακή κατάσταση που περιέγραφε στα έργα του. Η μητέρα του, αντιλαμβανόμενη το μάταιο της χειρονομίας του γιου της, δεν ενεχείρισε το γράμμα αλλά το επέστρεψε στον συγγραφέα του.

Για τον Κάφκα ο πατέρας του ήταν πηγή άγχους. Ο Χέρμαν Κάφκα υπήρξε αυταρχικός, κυριαρχικός, εύρωστος, επιτυχημένος που δεν έπαψε ποτέ να περιφρονεί και να τυραννάει τον Φραντς. Η παιδική και η νεανική του ηλικία σκιάστηκαν από τη σύγκρουση με τον πατέρα, τον οποίο σεβόταν και θαύμαζε και ταυτόχρονα φοβόταν και υποσυνείδητα μισούσε. Ο ίδιος είχε δηλώσει: “Ολόκληρο το έργο μου πηγάζει απ' αυτήν τη σύγκρουση και από τους έμμονους συλλογισμούς μου για τη μυστηριώδη επιείκεια και τις απεριόριστες αξιώσεις της πατρικής εξουσίας”. Η απόλυτη απουσία επικοινωνίας στη σχέση μεταξύ Θεού-Πατέρα και ανθρώπου, που αναδύεται από το έργο του, κατάγεται από τη δύσκολη σχέση με τον γεννήτορα του.

Ο Φραντς Κάφκα ήταν το μεγαλύτερο από τα έξι παιδιά ενός ευκατάστατου εμπόρου. Μεγάλωσε ως μέλος όχι μίας αλλά δύο μειονοτήτων (της εβραϊκής και της γερμανόφωνης), σε μια εποχή που υπήρχε ελάχιστη ως καθόλου επικοινωνία ανάμεσα σε αυτές και στους τσεχόφωνους κατοίκους της Πράγας. Ως Εβραίος γνώρισε τον αντισημιτισμό. Ως γερμανοαυστριακός την πολιτική εχθρότητα των Τσέχων συμπατριωτών του. Τέλος, ως γιος εύπορου επιχειρηματία, το ταξικό μίσος των φτωχών. Μολονότι από πολύ νωρίς έμαθε πολύ καλά τα τσεχικά και τη λογοτεχνία τους, το χάσμα παρέμεινε, κι αυτή η αποξένωση αντανακλάται στις ιστορίες του, ιδίως στους ήρωες του, που βρίσκονται σε συνεχή αναζήτηση ταυτότητας, απομονωμένοι, βασανισμένοι από το αίσθημα ότι δεν ανήκουν πουθενά.

Ο Κάφκα φοίτησε μόνο σε γερμανικά σχολεία. Από το 1893 ως το 1901 στο Deutsches Staatsgymnasium στην πλατεία της παλιάς πόλης, και από το 1901 ως το 1906 στο πανεπιστήμιο Καρόλου Φερδινάνδου της Πράγας, από όπου πήρε πτυχίο νομικής. Από παιδί ασχολιόταν με το γράψιμο συνθέτοντας σύντομα ποιήματα και θεατρικά, τα οποία σκηνοθετούσε και παρουσίαζε σε οικογενειακές παραστάσεις με ηθοποιούς τις τρεις αδελφές του. Ενθουσιώδης αναγνώστης, επηρεάστηκε βαθιά από τα έργα του Γκαίτε, του Πασκάλ, του Φλομπέρ και του Κίρκεγκορ. Παρ' όλα αυτά, η ανάγκη βιοπορισμού τον καθήλωσε σε μια θέση δημοσίου υπαλλήλου την οποία μισούσε: Από το 1908 ως το 1922 εργάστηκε στο ημικρατικοποιημένο Ασφαλιστικό Ινστιτούτο Εργατικών Ατυχημάτων. Η καθημερινή του δουλειά τον έφερε πολύ κοντά στα προβλήματα των εργατών και στην υποκριτική πανουργία των κυρίων τους. Από την εμπειρία αυτή κατάγονται τα αφηγήματα “Συνομιλία με ένα ζητιάνο” και “Συνομιλία με ένα μέθυσο” που θα συμπεριληφθούν στο έργο του “Περιγραφή ενός αγώνα”.

Η πρώτη συλλογή διηγημάτων δημοσιεύτηκε το 1913 με τίτλο “Περισυλλογή”. [...] Το βιβλίο αφιερώθηκε στον “Μ. Μπ”, τον Μαξ Μπροντ. [...] Τον Σεπτέμβριο του 1912 συνάντησε μια νεαρή Εβραία από το Βερολίνο, τη Φελίτσε Μπάουερ και συνδέθηκε μαζί της ερωτικά. Ο ενθουσιασμός από τη γνωριμία τους τον κινητοποίησε γόνιμα, κάνοντας τον να γράψει μέσα σε μια νύχτα, μεταξύ 22-23 Σεπτεμβρίου, το διήγημα “Η Κρίση”. [...] Το επόμενο έργο του, που θα ολοκληρωθεί τον Μάιο του 1913, είναι “Ο θερμαστής”, που αργότερα θα ενσωματωθεί στο πρώτο του μυθιστόρημα “Αμερική” και θα τιμηθεί το 1915 με το βραβείο “Φοντάνε”. [...] Χωρίς μεγάλο ενθουσιασμό, υποκύπτοντας στο επίμονο αίτημα των πιο σημαντικών εκδοτών της λογοτεχνικής πρωτοπορίας, δέχτηκε να δημοσιευτεί και η εφιαλτική νουβέλα “Στην αποικία των τιμωρημένων” (1919). Η συλλογή διηγημάτων “Ένας γιατρός του χωριού” (1919) και “Ο καλλιτέχνης της πείνας” (1924), ένα σύνολο αφηγημάτων με όλη τη χαρακτηριστική λακωνικότητα και διαύγεια του ύφους του Κάφκα των τελευταίων ετών, παρ' ότι ολοκληρωμένα, δημοσιεύτηκαν μετά τον θάνατο του. Στις αρχές του 1913 μνηστεύθηκε ανεπίσημα τη Φελίτσε στο Βερολίνο, αλλά μερικούς μήνες αργότερα διέλυσε τον αρραβώνα. Σε επιστολή που έστειλε στον πατέρα της, εξηγούσε ότι η κόρη του δεν θα μπορούσε ποτέ να ευτυχήσει σε έναν γάμο με έναν άνδρα όπως ο ίδιος, που το μόνο του ενδιαφέρον στη ζωή ήταν η λογοτεχνία. Την ίδια χρονιά εκδόθηκε “Η Μεταμόρφωση”.

Ο Κάφκα έγραφε όταν βρισκόταν υπό την επήρεια δημιουργικών “διαλείψεων”, οι οποίες αντλούσαν έμπνευση, αλλά και αποθάρρυνση από τις ερωτικές του περιπέτειες. Η καμπή στη δημιουργική του πορεία το 1912 συνέπεσε με τη γνωριμία του με την Μπάουερ, ενώ η αποτυχία της σχέσης τους αντικατοπτρίζεται στη “Δίκη”. [...] Τη δημιουργία του “Πύργου” φαίνεται να επηρέασε η σχέση του με τη Μιλένα Γεσένα Πόλακ, στην οποία απηύθυνε και σειρά επιστολών. [...] Τα τελευταία του διηγήματα συνδέονται με την κοινή ζωή του με την Ντόρα Ντίμαντ, την τελευταία του αγαπημένη, και την προσπάθεια του να συμβιβαστεί με τη φυματίωση. Πέθανε στις 3 Ιουνίου 1924.

Πηγές

• “Η μεταμόρφωση”, μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, πρόλογος Κατερίνα Σχινά, εκδ. Πατάκη.
• “Penguin Random House”