Το ρουά ματ του Στέφαν Τσβάιχ (pics)
Ο τίτλος δεν αφορά τον νικητή Στέφαν Τσβάιχ. Ούτε τον ηττημένο. Αφορά τον νικητή-ηττημένο Στέφαν Τσβάιχ. Το δίπολο που δημιουργεί και καταστρέφει τα όρια του την ίδια στιγμή, μια μεταιχμιακή κατάσταση που την τροφοδοτεί η ελπίδα και η απελπισία… Ο Τσβάιχ γράφει για τη φανερή συντριβή της ελευθερίας και την κρυμμένη αντοχή της. Η συντριβή αναπόφευκτα προηγείται και αυτό γιατί ο άνθρωπος το θέλησε! Η δίψα για εξουσία, η ηδονή της υποταγής του άλλου και η απόδειξη της ανωτερότητας συνθέτουν το επώδυνο συγκρουσιακό πλαίσιο. Ο κοινός άνθρωπος πιέζεται από τη φοβερή επιλογή που τον απειλεί. Μέσα του τον βασανίζει το δίλημμα: αντιστάσου ή πέθανε! Μπροστά σε αυτή την αμετακίνητη κατάσταση δεν υπάρχουν νικητές, ηττημένοι, υπάρχουν μόνο νικητές-ηττημένοι. Σε αυτή την αμφίσημη κατάσταση όλα γίνονται ύπουλα, κρύβονται και την επίδραση τους την καταλαβαίνεις όταν είναι πλέον αργά για αλλαγές και διορθώσεις. Κάθε κίνηση είναι καλά μελετημένη, κάθε επιθετική ενέργεια βρίσκει την αντίστοιχη αμυντική. Το αποτέλεσμα της αντίστασης δεν οδηγεί μόνο στην νίκη, ούτε ο θάνατος μόνο στην ήττα. Σε αυτή την αδυσώπητη πάλη –κυρίως εσωτερική- κάτι κερδίζεις, κάτι χάνεις, όπως στο σκάκι. Το Gazzetta Weekend Journal διαβάζει και σας παρουσιάζει τη “Σκακιστική νουβέλα” του Στέφαν Τσβάιχ. [το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα και Μίνωας]
Το κύκνειο άσμα του μεγάλου Αυστριακού
Το κύκνειο άσμα του Στέφαν Τσβάιχ είναι απλά συγκλονιστικό. Το ολοκλήρωσε ενώ βρισκόταν στη Βραζιλία, αυτοεξόριστος. Το έστειλε στον εκδότη του λίγες ημέρες πριν αυτοκτονήσει μαζί με τη δεύτερη γυναίκα του Λόττε Άλτμαν. Το απονενοημένο διαπράττεται το 1942, στην καρδιά του σκότους, στην καρδιά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στη χώρα του Θεού, της εξόφθαλμης ανισότητας, του ζωντανού ακόμα θαύματος, πήγε το 1940. Το έργο εκδίδεται μετά θάνατον, το 1943 στη Στοκχόλμη. Είναι το μοναδικό έργο στο οποίο κοιτάζει τον Ναζισμό. Πριν γράψουμε για το βιβλίο, για την ιστορία που μας αφηγείται ο Αυστριακός, ας διαβάσουμε το σημείωμα που άφησε στις βραζιλιάνικες αρχές λίγο πριν αυτοκτονήσει [οι εμφάσεις δικές μας]:
«Πήρα την απόφαση, με τη θέληση μου και σε πλήρη διαύγεια, να εγκαταλείψω τη ζωή. Πριν το κάνω, νιώθω την ανάγκη να τακτοποιήσω ένα τελευταίο καθήκον: Να ευχαριστήσω τη από καρδιάς τη Βραζιλία, αυτή τη θαυμάσια, που πρόσφερε σε μένα κι στη δουλειά μου ένα καταφύγιο τόσο καλό και φιλόξενο. Μέρα με την ημέρα έμαθα να την αγαπώ όλο και περισσότερο και πουθενά αλλού δεν θα θελα να ξεκινήσω μια καινούργια ζωή, τώρα που ο κόσμος της γλώσσας μου σκοτείνιασε για μένα και η Ευρώπη, ο χώρος των πνευματικών δεσμών μου, έχει κι αυτή αφανιστεί. Αλλά μετά από εξήντα χρόνια θα ‘πρεπε κανείς να διαθέτει εξαιρετικές δυνάμεις, για να μπορέσει να ξαναρχίσει τη ζωή του. Και οι δικές μου δυνάμεις έχουν εξαντληθεί από τα ατελείωτα χρόνια της ξενιτιάς, μακριά από τα μέρη που με σημάδεψαν. Σκέφτομαι λοιπόν πως είναι καλύτερο να τερματίσω έγκαιρα και με το κεφάλι ψηλά μια ζωή, όπου η πνευματική εργασία υπήρξε πάντοτε η αγνότερη χαρά και η προσωπική ελευθερία το ύψιστο αγαθό του κόσμου.
»Χαιρετώ όλους μου τους φίλους. Εύχομαι να δουν και πάλι τις αυγές που θα ξημερώσουν μετά τη μακριά νύχτα! Εγώ που ήμουν πάντα μου ανυπόμονος, προπορεύομαι»
Ο Τσβάιχ σε αυτό το σημείωμα μας δίνει με μια διάθεση απελπισίας και παραίτησης το τοπίο που διαμορφωνόταν στον κόσμο. Επίσης, μας προσφέρει την απόγνωση και τη στεναχώρια του, την αντίληψη του για τον κόσμο, πνευματικό και μη, την εκτίμηση και το συμπέρασμα του για τη ζωή. Φυσικά, σε αυτές τις αράδες εξηγεί και τη “Σκακιστική νουβέλα”.
Ήττα του πνεύματος
Ο Τσβάιχ χρησιμοποιεί ένα πνευματικό παιχνίδι –το σκάκι- για να τονίσει την απάνθρωπη δοκιμασία του πνεύματος και την κατάλυση της ελευθερίας. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος συρρικνώνει χώρο, χρόνο, ζωές. Η Ευρώπη κινδυνεύει με αφανισμό και οι λέξεις συσκοτίζουν αντί να αποκαλύπτουν, να φωτίζουν. Τον καιρό που γράφει τη “Σκακιστική νουβέλα” η νύχτα είναι μακριά και η αυγή αργεί. Αν και αφήνει χαραμάδα ελπίδας, εντούτοις το εν λόγω έργο είναι απαισιόδοξο, όπως και η εποχή στην οποία γράφτηκε. Και επειδή η ήττα του πνεύματος απασχολούσε τον Αυστριακό, η ιστορία του δεν στρέφεται σε σωματικά βασανιστήρια, σε ανελέητες συγκρούσεις και πολεμικές μονομαχίες. Οι ήρωες του πιέζονται και καθορίζονται από τη σκακιέρα και τους αμείλικτους κανόνες της, ακόμη και η φαντασία τους! Ο Τσβάιχ εστιάζει στο ψυχολογικό κομμάτι και μας δίνει τη συντριβή του κόσμου με τέτοια ενάργεια που λίγες μάχες μπορούν να πλησιάσουν.
Η ιστορία είναι απλή. Στο πλοίο, με δρομολόγιο από τη Νέα Υόρκη στο Ρίο και το Μπουένος Άιρες, όπου αρκετοί ευρωπαίοι επιβάτες, φεύγοντας μακριά από τη βία και τη σύγχυση του ναζισμού, αναζητούν καταφύγιο στην Αργεντινή και τη Βραζιλία ως τόπο εξορίας και ελπίδας, ο Δρ. Μπ αντιμετωπίζει σε μια παρτίδα σκακιού τον Μίρκο Τσέντοβιτς, τον σκοτεινό παγκόσμιο πρωταθλητή. Ο Τσέντοβιτς, άτομο με μειωμένη πνευματική ικανότητα, έμαθε να “διαβάζει” τέλεια τη σκακιέρα. Ο Δρ. Μπ συνελήφθη από τους ναζί. Τη φυλάκιση του όμως τη βίωσε σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου, άδειο από κάθε πολυτέλεια. Τα απολύτως απαραίτητα χωρίς να μπορεί να απασχοληθεί. Μέχρι τη στιγμή που έπεσε στα χέρια του εγχειρίδιο με παρτίδες σκακιού. Τις αποστήθισε, τις έπαιξε ξανά και ξανά ώσπου στο τέλος τα έβαλε με τον εαυτό του! Αγγίζει τα όρια της σχιζοφρένειας και επιβιώνει, τραυματισμένος πνευματικά, αλλά επιβιώνει. Ο Τσβάιχ εξομολογείται την ανησυχία του για την πορεία της παγκόσμιας κοινωνίας, προειδοποιεί για την επικράτηση του ολοκληρωτισμού και για τα τραύματα ψυχής που αυτή θα αφήσει. Στην ουσία, λοιπόν, κάνει ρουά ματ στη βαρβαρότητα αλλά και στον ίδιο του τον εαυτό, μια και δεν μπόρεσε να αποφύγει τη δική του συντριβή.
*Χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες από το βιβλίο “Σκακιστική νουβέλα” (Εκδόσεις Άγρα)
