Στον απόηχο της εφόδου στον ουρανό, πίσω στο σημείο που όλα συνέβησαν και άλλαξαν –για λίγο- τον κόσμο, εκεί που κάτι πραγματικά νέο γεννήθηκε, εκεί στη μεγάλη “Οκτωβριανή Επανάσταση” δημιουργήθηκε το τεράστιο καλλιτεχνικό μέγεθος του Σεργκέι Αϊζενστάιν. Το σινεμά, η τέχνη του, οφείλει πάρα πολλά στον Σοβιετικό. Του οφείλει την αναμέτρηση με τα μεγάλα κοινωνικά, πολιτικά, ιστορικά γεγονότα. Του οφείλει την τόλμη και την αποφασιστικότητα στην αφήγηση. Του οφείλει για τα μεγάλα και διαχρονικά αριστουργήματα. Του οφείλει για τις ταινίες-τοιχογραφίες. Του οφείλει για το όραμα και τη γενναιότητα που έδειξε και την ικανότητα να ξεπεράσει τα πολιτικά στεγανά. Ο Αϊζενστάιν δεν έδωσε μόνο νέα πνοή στο συναρπαστικό μέσο του κινούμενης εικόνας, του έδωσε κύρος και ανθρωπιά. Οι ταινίες του εξέφρασαν την ανάγκη του λαού να “διαβάσει” την εποχή του, την ιστορία του. Το συναίσθημα όμως συνδυάστηκε με καλλιτεχνική μαεστρία και καινοτομία. Το τόσο σημαντικό κομμάτι του μοντάζ οφείλει πολλά στον Αϊζενστάιν και λέξεις-φράσεις όπως “τεχνολογία αιχμής”, “πρωτοπορία”, βρίσκουν νόημα σε μια εποχή που δεν προσφερόταν για τέτοια επιτεύγματα. Για τον Αϊζενστάιν η δημιουργία ταινίας ήταν συλλογική υπόθεση και το “όλοι για έναν και ένας για όλους” ήταν φράση-οδηγός. Οι ταινίες του κινούνται πέρα από τα όρια του χρόνου και του χώρου, αστέρια που δεν σβήνουν.

Η διανοητική προσέγγιση του σινεμά

Το μοντάζ πρώτα απ’ όλα. Και πάνω απ’ όλα. Μετά το σενάριο το πιο νευραλγικό κομμάτι στην υλοποίηση της ταινίας. Ο Αϊζενστάιν θεωρείται ιδιοφυΐα στον χώρο του σινεμά και ο βασικός λόγος είναι το μοντάζ. Ο Σοβιετικός μαζί με τον D.W Griffith διαμόρφωσαν σε πολύ μεγάλο βαθμό την τέχνη του μοντάζ. Ο Γκρίφιθ μέσω της εξάσκησης και της πρακτικής αντιμετώπισης των προβλημάτων και ο Αϊζενστάιν μέσω της διανοητικής προσέγγισης. Ο Αϊζενστάιν χρησιμοποίησε το μοντάζ για να σπάσει τα όρια του χρόνου και του χώρου και για να επικοινωνήσει αφηρημένες ιδέες με μοντέρνο και νέο τρόπο. Κορυφαίο δείγμα του “μοντάζ Αϊζενστάιν” είναι το “Θωρηκτό Ποτέμκιν”. Γυρίστηκε το 1925 για να τιμήσει την εξέγερση, το 1905, ενάντια στο τσαρικό καθεστώς. Το μοντάζ διήρκησε δύο εβδομάδες, ενώ η ταινία χρειάστηκε 1346 λήψεις. Η ταινία είχε παγκόσμια επιτυχία και θεωρείται ως μία από τις καλύτερες όλων των εποχών. Εδώ το μοντάζ θριαμβεύει, αποσπά από τον θεατή την συναισθηματική αντίδραση που περίμενε ο σκηνοθέτης. Η ταινία είχε τέτοια επιτυχία που κέρδισε τον θαυμασμό ακόμη και των Ναζί!

Για τον Αϊζενστάιν το μοντάζ ήταν ισοδύναμο της μαρξιστικής διαλεκτικής. Ήτοι, η θεώρηση της Ιστορίας ως διαρκής σύγκρουση δυνάμεων μέσα από την οποία δημιουργείται νέα σύνθεση. Ο Αϊζενστάιν είδε τη “σύγκρουση” των πλάνων και πώς αυτά έφτιαχναν (και φτιάχνουν) κάτι νέο, μια νέα ιδέα, διαρκώς… Αυτή η ιδιότυπη διαλεκτική λειτουργούσε ως σειρά ελεγχόμενων εκρήξεων και έδινε στην ταινία ξεχωριστή δύναμη, την πήγαινε μπροστά.

“Διαλύσαμε τον χρόνο και τον χώρο”

Το πώς δουλεύει ένας δημιουργός του διαμετρήματος του Αϊζενστάιν παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Ακόμη μεγαλύτερο όταν μιλά ο ίδιος για τις πιο σημαντικές ταινίες της καριέρας του, όπως η “Τριλογία της Επανάστασης”. Τρεις ταινίες παρακαταθήκη στην παγκόσμια φιλμογραφία. Πρώτα η “Απεργία” (1924). Η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία και η πρώτη στην ιστορία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Η πάλη των τάξεων σε μια ξεχωριστή οπτική εμπειρία. “Το φιλμ αφορά πρώτα απ’ όλα αυτούς που δουλεύουν για να ζήσουν. […] Θα γίνει εύκολα αντιληπτό από τους εργάτες διότι μιλά για καταστάσεις που ξέρουν καλά”. Για το “Θωρηκτό Ποτέμκιν” (1925) τόνιζε μεταξύ άλλων ότι “δεν υπάρχουν ηθοποιοί, μόνο απλοί άνθρωποι. Ζητούμενο πρώτα απ’ όλα ήταν το παρουσιαστικό τους, όχι το καλλιτεχνικό ταλέντο. Βέβαια, κάτι τέτοιο είναι δυνατό μόνο στην ΕΣΣΔ, όπου όλα είναι υπό κρατικό έλεγχο”. Η τριλογία ολοκληρώθηκε με τον “Οκτώβρη” (1927). Τα γυρίσματα κράτησαν περισσότερο απ’ ό,τι υπολόγιζε ο Αϊζενστάιν, αλλά στο τέλος δικαιώθηκε. Πρέπει να επισημάνουμε την κινηματογραφική παρουσία του Βλαντίμιρ Λένιν, του ηγέτη της “Οκτωβριανής Επανάστασης”. Τον υποδυόταν ο Βασίλι Νικάντροφ, εργάτης σε μεταλλουργικές εγκαταστάσεις. Η ομοιότητα του με τον εκλιπόντα ηγέτη ήταν εκπληκτική. “Διαλύσαμε τον χρόνο και τον χώρο με τον Οκτώβρη. Τον δημιουργήσαμε όχι μόνο για το σήμερα και όχι μόνο για τη δημοκρατία μας”.

Πηγές

- “The filming was dense like herrings in the ocean” Sergei Eisenstein on his films [mos. Ru]

- “Serge Eisenstein and the theory of montage” [filmmakeriq.com]