Ηταν 7 Μαΐου του 1945 όταν έπεσε η αυλαία στην πιο αιματοβαμμένη παράσταση που έδωσε ποτέ η ανθρωπότητα. Τουλάχιστον στον ευρωπαϊκό χώρο, καθώς ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος θα τερματιστεί επίσημα μερικούς μήνες μετά, ύστερα και από τη συνθηκολόγηση της Ιαπωνίας. Ομως τότε, ξημερώματα μάλιστα με το ρολόι να δείχνει 02:41, ήταν που γράφτηκαν οι τίτλοι τέλους της Ναζιστικής θηριωδίας. Στη γαλλική πόλη Ρεμς, ο Αλφρεντ Γιοντλ υπέγραψε την παράδοση της Γερμανίας στους Δυτικούς Συμμάχους και ο στρατάρχης ψέλλισε πως «ο λαός της χώρας μου επαφίεται στη γενναιοψυχία των νικητών…».

Τα όσα συνέβησαν εκείνες τις ώρες προκάλεσαν την οργή του Στάλιν, καθώς ήθελε οι Σοβιετικοί να είναι εκείνοι που θα έθεταν το επίσημο τέλους των Ναζί. Αλλωστε εκείνο το διάστημα ήταν ουσιαστικά κυρίαρχοι του Βερολίνου. Ετσι την επομένη τα μεσάνυχτα, η γερμανική αντιπροσωπεία βρέθηκε στην κατεστραμμένη πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας που ονειρεύονταν και με εκπρόσωπο τον Βίλχελμ Κάιτελ, έπραξαν κάτι ανάλογο ενώπιον του στρατάρχη Γκέοργκι Ζούκοφ.

Ομως η ιστορία κατέγραψε την 7η Μαΐου του 1945 ως την ημέρα που ο φασισμός ηττήθηκε οριστικά και η δημοκρατία θριάμβευσε ξανά. Πληρώνοντας όμως πολύ βαρύ τίμημα. Οι νεκροί ξεπέρασαν τα 60 εκατομμύρια, πόλεις και χωρία εξαφανίστηκαν από τον χάρτη και ο κόσμος είχε βυθιστεί στο χάος.

Αυτόματα το ερώτημα φαντάζει εύλογο. Πώς οδηγηθήκαμε στο σημείο μηδέν; Δύναται ο άνθρωπος να διακατέχεται από τόσο μεγάλες αυτοκαταστροφικές τάσεις;

Η απάντηση είναι καταφατική και οι Ναζί έπρεπε να πληρώσουν για το κακό που προκάλεσαν. Αυτό δεν συνέβη στον βαθμό που τους αναλογούσε, απόρροια του ψυχρού πολέμου που μόλις ξεκίνησε. Βλέπετε η τεχνογνωσία των Γερμανών ήταν πολύτιμη στους Δυτικούς, που πλέον στόχευαν στον περιορισμό του κομουνισμού που άρχισε να εξαπλώνεται. Την ίδια στιγμή κράτη της Λατινικής Αμερικής, μέσω της οργάνωσης Odessa, προσέφεραν άσυλο σε πολλούς πρωτεργάτες του κακού, ενώ τα… στραβά μάτια έκανε και το Βατικανό. Ωστόσο αν σταθεί κάποιος μόνο στα φυσικά πρόσωπα, θα κινδυνεύει να βλέπει το δένδρο και να χάσει το δάσος.

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν προκλήθηκε από τη στάση 5-10 ανθρώπων που είχαν τον Αδόλφο Χίτλερ για ηγέτη. Οσο αιμοσταγείς ή αρρωστημένοι και να ήταν, τους προσφέρθηκε γόνιμο έδαφος ώστε να καλλιεργήσουν τα ακραία αισθήματά τους. Και μία σημαντική υποσημείωση. Δεν ήταν τρελοί. Το να τους αποκαλούμε έτσι είναι η εύκολη λύση… Κυρίως τον Φύρερ τους. Κάποιος που αιματοκύλησε τον κόσμο δεν μπορεί να είναι ψυχασθενής. Μάλλον το αντίθετο, αφού εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο τις συγκυρίες που του παρουσιάστηκαν και επεξεργάστηκε άψογα τα υποχθόνια σχέδιά του. Εδώ βρίσκεται το κλειδί, ώστε να μην εκκολαφτεί ξανά το αυγό του φιδιού, αν και η ανθρωπότητα δεν δείχνει σοφότερη από τα λάθη του παρελθόντος.

Το πάθημα του τότε δεν γίνεται μάθημα του σήμερα και μέσα από αυτές τις γραμμές, θα προσπαθήσουμε να θυμηθούμε πως φτάσαμε στην 1η Σεπτεμβρίου του 1939. Τότε που τα σύννεφα του πολέμου και η σκιά του θανάτου σκέπασε το θεωρητικά εξυπνότερο – τρομάρα μας – ον του πλανήτη Γη. Το είδος μας...

Πολλοί λένε πως δεν υπάρχουν δύο Παγκόσμιο Πόλεμοι, αλλά ένας με «διάλειμμα» 20 ετών. Από το 1919 μέχρι το 1939, δηλαδή από την υπογραφή της Συνθήκης των Βερσαλλιών μέχρι την εισβολή στην Πολωνία. Οι γνώμες για το αν έχουν ή όχι δίκιο διίστανται. Αλλωστε οι εμπόλεμοι ήταν διαφορετικοί. Ωστόσο σχεδόν όλοι συμφωνούν πως οι επαχθείς όροι που επιβλήθηκαν στη Γερμανία, φύτεψαν τον σπόρο ώστε τα τύμπανα των εχθροπραξιών να μην αποσυρθούν ποτέ. Εικάζεται κατά κόρων πως οι ΗΠΑ κατάφεραν να κυριαρχήσουν επειδή μετά τον εμφύλιο πόλεμο που βίωσαν, ξεκίνησαν άμεσα την ανοικοδόμησή τους. Οι όροι παράδοσης που προσέφεραν οι Βόρειοι στους Νότιους έχουν χαρακτηριστεί ως «οι πιο ευνοϊκοί που υπήρξαν από νικητή σε ηττημένο», ενώ στην προκειμένη περίπτωση παρατηρήθηκε το ακριβώς αντίθετο.

Οι δυνάμεις της Αντάντ επικράτησαν και αντί να εργαστούν για τη συμφιλίωση, αποφάσισαν να εξοντώσουν τους Γερμανούς και τους συμμάχους τους. Η συνθήκη των Βερσαλλιών δεν ήταν μόνο μία ποινή που ορθώς επιβλήθηκε σε υποψήφιους καταπατητές της ελευθερίας, αλλά μία απόπειρα εξόντωσής τους.

Υποχρεώθηκαν σε απώλεια εδαφών, μετακίνηση πληθυσμών, φτώχεια, ανέχεια, ανεργία, περιορισμό του εμπορίου, των ελευθεριών τους, ενώ τα οικονομικά της δεδομένα, ήταν μαθηματικά βέβαιο πως δεν μπορούσαν να εφαρμοστούν.

Οι ετήσιες αποζημιώσεις που κλήθηκαν να καταβάλουν οι Γερμανοί ήταν μεγαλύτερες από το ΑΕΠ τους. Πώς μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο; Σίγουρα, έπρεπε να πληρώσουν το τίμημα των ενεργειών τους και αυτό ήταν το σωστό όχι όμως και να αφανιστούν. Δεν είναι τυχαίο πως στη συνδιάσκεψη δεν υπήρχε καν αντιπροσωπεία τους, ενώ οι δύο μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, η Αγγλία και Γαλλία, άρχισαν να συμπεριφέρονται στους συμμάχους τους σαν να ήταν υποτελείς τους.

Η αλαζονεία έφτανε στο απόγειό της και για αυτό, από την πρώτη στιγμή υπήρξαν πολλές φωνές που έλεγαν πως όσα υπογράφηκαν τότε, θα οδηγήσουν σίγουρα σε νέα σύρραξη. Οι οποίες δυστυχώς επιβεβαιώθηκαν. «Οι άνθρωποι δεν είναι πάντοτε διατεθειμένοι να πεθάνουν ήσυχα. Διότι η λιμοκτονία, που σε ορισμένους φέρνει λήθαργο και απόγνωση, σε άτομα διαφορετικού ταμπεραμέντου προξενεί τη νευρική αστάθεια της υστερίας και τρελή απόγνωση», έγραψε χαρακτηριστικά ένα σημαίνων στέλεχος τις αντιπροσωπείας του Ηνωμένου Βασιλείου. Πόσο δίκιο είχε…

Τα παραπάνω ήταν λογικό να προκαλέσουν σταδιακή αναταραχή σε όλους τους εμπλεκόμενους, πλην των Γάλλων και των Αγγλων που θεωρούσαν, λανθασμένα, ότι έλυσαν τα προβλήματα της Ευρώπης. Σχεδόν από παντού άρχισαν να ξεπηδούν προτάσεις για την αναθεώρησή της. Ετσι βρήκαν πρόσφορα έδαφος οι ρητορικές του Μουσολίνι, αρχικά, και μετά του Αδόλφου Χίτλερ. Ο πρώτος στέκονταν στο ότι η Ιταλία δεν έλαβε την αναγνώριση που τη άξιζε και ο δεύτερος απευθύνονταν σε έναν πληθυσμό που πείναγε και η ανεργία βρίσκονταν σε εξωφρενικά επίπεδα. Οι δύο πρωτεργάτες του φασισμού μάγευαν τα πλήθη, τους έλεγαν αυτό που ήθελαν να ακούσουν και σταδιακά η επιρροή τους αυξάνονταν. Μαζί με τις επεκτατικές κορώνες που ξεστόμιζαν και τόνωναν το πατριωτικό αίσθημα των ακροατών τους.

Το 1929 είχαμε το κραχ των ΗΠΑ και όλη η Ευρώπη άρχισε να βυθίζεται σε μία άνευ προηγουμένου οικονομική κρίση. Παράλληλα πολλές φορές τα συμφέροντα των νικητών της Αντάντ άρχισαν να συγκρούονται και η Συνθήκη των Βερσαλλιών μετατράπηκε σε ένα κουρελόχαρτο που μεταφράζονταν κατά το δοκούν. Είναι χαρακτηριστικό πως οι Βρετανοί έκαναν δεκτό το αίτημα των Γερμανών να ναυπηγήσουν και πάλι «βαριά» πολεμικά πλοία, σε μικρότερη βέβαια αναλογία από τον δικό τους στόλο. Ετσι θα υπήρχε «αντίβαρο» στην ανάπτυξη της γαλλικής ναυτικής δύναμης.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο Μουσολίνι κατέλαβε την εξουσία μετά την πορεία προς τη Ρώμη, όπου δεν βρέθηκε κανείς να του φράξει τον δρόμο, ενώ οι Ναζί άρχισαν να αποκτούν όλο και μεγαλύτερη εκλογική δύναμη. Για όσους το λησμονούν ο Χίτλερ αναρριχήθηκε μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες, αφού το 1923 και ύστερα από το «Πραξικόπημα της Μπυραρίας», κατάλαβε πως μόνο έτσι μπορεί να κερδίσει την λαϊκή εκτίμηση.

Βέβαια γιατί έμεινε λίγους μόνο μήνες στη φυλακή, είναι κάτι που παραμένει ακόμη και τώρα ανεξήγητο.

Τι υπόσχονταν λοιπόν οι δύο φασίστες; Εργασία, ανοικοδόμηση του κράτους τους και μεγαλύτερη παρουσία της χώρας τους στα διεθνή δρώμενα. Αλήθεια, ποιος δεν το θέλει αυτό; Κυρίως όταν πεινάει ή δεν έχει να δώσει γάλα στα παιδιά του. Τι έπραξαν οι δημοκρατικές δυνάμεις για να τους «φρενάρουν»; Απολύτως τίποτα.

Με ηγεσίες ανίκανες να κατανοήσουν το μέγεθος του προβλήματος, επέτρεψαν στους φασίστες να σταθούν στα πόδια τους και να γιγαντωθούν. Στη Μεγάλη Βρετανία που ήταν εκείνη που «ανακάλυψε» την πολιτική της αναβλητικότητας, τα ηνία κρατούσε ένας πολιτικός που δεν διάθετε την απαραίτητη οξυδέρκεια, ο Νέβιλ Τσάμπερλεν. Στη Γηραιά Αλβιώνα αδυνατούσαν να αντιληφθούν τι ακριβώς συνέβαινε, ενώ στη Γαλλία επειδή πλήρωσαν μεγάλο φόρο αίματος στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στηρίζονταν πλέον αποκλειστικά στη Γραμμή Μαζινό που άρχισε να κατασκευάζεται το 1929 και ολοκληρώθηκε το 1938. Σα να μην έβλεπαν πέρα από αυτή ότι ο κόσμος άλλαζε.

Σταδιακά ο Μουσολίνι μετατράπηκε σε υποτελή του Χίτλερ, ο Φράνκο ανέβηκε στην εξουσία στην Ισπανία και ο χάρτης των ισορροπιών διαφοροποιούνταν. Αλλωστε υπήρχε πλέον και η «κόκκινη αρκούδα». Μπροστά στην εδραίωση του κομουνισμού, οι Δυτικοί απέκτησαν ακόμη έναν εχθρό που έκριναν μεγαλύτερο. Ετσι απομόνωσαν την ΕΣΣΔ και ουσιαστικά έσπρωξαν τα δύο απολυταρχικά καθεστώτα, το ένα στην αγκαλιά του άλλου.

Με αποκορύφωμα το σύμφωνο φιλίας Μολότωφ - Ρίμπεντροπ τον Αύγουστο του 1939. Η απόφαση των Δημοκρατιών να εξοστρακίσουν την χώρα της Ανατολής από την καρδιά των εξελίξεων, οδήγησε στον γάμο-έκτρωμα της σύγχρονης παγκόσμιας ιστορίας. Μεταξύ τους δεν υπήρχε το παραμικρό ιδεολογικό υπόβαθρο, ο Χίτλερ μέσω του «Mein Kampf» δεν έκρυβε τα πιστεύω του για την ΕΣΣΔ, όμως εκείνη αναζητώντας κάποιον σύμμαχο, βοήθησε στην ανάπτυξη-εδραίωση του Ναζισμού. Ο «πυρήνας» των αξιωματικών του Φύρερ που δημιούργησαν την άρτια πολεμική μηχανή της τετραετίας 1939-1943 εκπαιδεύτηκε στη Μόσχα, η οποία παρείχε στη Γερμανία άφθονες πρώτες ύλες για να την ανοικοδόμηση της στρατιωτικής της μηχανής. Ως αντάλλαγμα λάμβανε ρευστό, αφού με τον Χίτλερ στην εξουσία, το ισοζύγιο εισαγωγών-εξαγωγών της Γερμανίας εκτινάχθηκε προς τα πάνω.

Η συνεργασία τους συνεχίστηκε όταν διαμέλισαν την Πολωνία και τερματίστηκε με την επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα». Το παράδοξο της όλης υπόθεσης είναι πως οι Δυτικοί θεωρούσαν τους Ναζί ως ανάχωμα στην εξάπλωση της επιρροής του Στάλιν. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που δεν μπορεί να εξηγηθεί. Στη Βουλή των Κοινοτήτων ήδη από το 1934 άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους ομιλίες που έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου για τις προθέσεις του Χίτλερ, αλλά οι περισσότερες επίσημες τοποθετήσεις του τότε, σχολίαζαν πως οποιαδήποτε επέμβαση ή αλλαγή στο πολιτειακό στάτους κβο της Γερμανίας, είναι πιθανό να οδηγήσει την χώρα στον κομουνισμό. Αυτός ήταν ο φόβος τους και δεν έβλεπαν λίγο παραπέρα....

Το παραπάνω συμπέρασμα ενισχύεται από την επίσκεψη που πραγματοποίησε ο Λόρδος Χάλιφαξ στη Γερμανία, το Νοέμβριο του 1937. Πρόκειται για τον Νο2 της αγγλικής κυβέρνησης, καθώς ήταν ο Πρόεδρος του Συμβουλίου των Λόρδων και όχι μόνο δεν εγκάλεσε τον Χίτλερ για την ουσιαστική κατάργηση της Συνθήκης των Βερσαλλιών, αλλά οι δύο άνδρες, μεταξύ άλλων, συζήτησαν για τυχόν κοινή ανάληψη διπλωματικής δράσης εναντίον της ΕΣΣΔ. Με την οποία όμως οι Γερμανοί είχαν από καιρό δίαυλο επικοινωνίας, χωρίς κανένας να το έχει αντιληφθεί.

Αλλωστε οι Ναζί ποτέ δεν έκρυβαν τις προθέσεις τους. Το 1934 αποχώρησαν από την Κοινωνία των Εθνών, το 1935 επανέφεραν την στρατιωτική θητεία και άρχισε ο επανεξοπλισμός της Γερμανίας, λίγο αργότερα κατέλαβαν την αποστρατιωτικοποιημένη περιοχή της Ρηνανίας, ενώ συμμετείχαν ενεργά στον εμφύλιο της Ισπανίας. Οπως και οι Ιταλοί, που ενδιάμεσα εισέβαλαν στην Αιθιοπία και το 1936 οι δυο τους σύναψαν το «Χαλύβδινο Σύμφωνο». Το 1938 η Αυστρία ενσωματώθηκε στο Τρίτο Ράιχ, όπως πλέον αποκαλούνταν, και οι Δυτικοί απλά εφάρμοζαν την τακτική του στρουθοκαμηλισμού. Οπως έπραξαν και αμέσως μετά στην απαίτηση του Χίτλερ να καταλάβει τη Σουδητία και ουσιαστικά να διαμελίσει την Τσεχοσλοβακία.

Οχι μόνο δεν τον σταμάτησαν, αλλά στις 30 Σεπτεμβρίου του 1938 υπογράφτηκε η Συμφωνία του Μονάχου, που έδινε την περιοχή στους Γερμανούς, οι οποίοι λίγο αργότερα κατέλαβαν ολόκληρη την Τσεχία και εγκατέστησαν υποτελή κυβέρνηση στη Σλοβακία. Εκείνες τις ημέρες και με αφορμή τα όσα έγιναν στη Βαυαρία, ο Τσάμπερλεν έχει ξεστομίσει μία από τις πιο ατυχείς φράσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας. «Εξασφαλίσαμε ειρήνη στην εποχή μας», ανέφερε ο Βρετανός πρωθυπουργός στο αεροδρόμιο του Λονδίνου αμέσως μόλις επέστρεψε, ανεμίζοντας το χαρτί της Συνθήκης. Στην οποία δεν είχε καν κληθεί να παραστεί η κυβέρνηση της Τσεχοσλοβακίας!

Αυτά έβλεπαν παντού στην Ευρώπη και σταδιακά η επιρροή του Ράιχ γίνονταν όλο και μεγαλύτερη. Η Βουλγαρία βρήκε την ευκαιρία να ανασύρει τις επεκτατικές της βλέψεις και τάχθηκε στο πλευρό του ελπίζοντας σε αλλαγές των συνόρων, η Ρουμανία το ίδιο, οι Ούγγροι είχαν ουσιαστικά μετατραπεί σε υποτελείς του Χίτλερ όπως και οι Σλοβάκοι, ενώ Αυστρία και Τσεχία αποτελούσαν πλέον γερμανικό έδαφος. Η Αλβανία σύντομα θα μετατρέπονταν σε ιταλικό προτεκτοράτο, οι Φιλανδοί είχαν ήδη δείξει τάσεις φιλοναζισμού, η Γιουγκοσλαβία θα έπραττε κάτι ανάλογο (άλλαξε στάση μετά την επανάσταση κατά του βασιλιά λίγο πριν την επιχείρηση Μαρίτα) και η ΕΣΣΔ σύντομα θα επικύρωνε επίσημα τη συμμαχία της με τους Ναζί. Ολα αυτά συνέβαιναν στην Ευρώπη και οι Δυτικές Μεγάλες Δυνάμεις εθελοτυφλούσαν.

Ούτε μετά την κήρυξη του πολέμου κατά της Πολωνίας που βρήκε το σθένος και αντιτάχθηκε, φάνηκαν σε θέση να αντιληφθούν πως βρίσκονταν στο κατώφλι της καταστροφής. Είναι χαρακτηριστικό ότι μεταξύ της εισβολής στην Πολωνία και σε εκείνη των Κάτω Χωρών και της Γαλλίας, μεσολάβησαν περίπου 8 μήνες (Σεπτέμβριος 1939-Μάιος 1940) και ιδιαίτερα στο πρώτο αυτό διάστημα, οι Γερμανοί διατηρούσαν ελάχιστες δυνάμεις στα δυτικά τους σύνορα. Αντί όμως με ένα αποφασιστικό χτύπημα οι Βρετανοί και οι Γάλλοι να εισβάλουν μέσω του Ρουρ και να τερματίσουν τον πόλεμο πριν καν ξεκινήσει, αρκέστηκαν σε τηλεγραφήματα και διαβήματα.

Οι Γάλλοι για λίγες ημέρες μπήκαν στο γερμανικό έδαφος, αλλά οπισθοχώρησαν αμέσως στη Γραμμή Μαζινό. Δεν είναι τυχαίο πως η ιστορία έχει υιοθετήσει για εκείνο το διάστημα την ορολογία «Γελοίος Πόλεμος» (Drôle de Guerre). Αυτό τα λέει όλα... «Τους έχω ζυγίσει, δεν θα πολεμήσουν», έλεγε ο Φύρερ στους στρατηγούς του, όταν παραμονές της εισβολής στην Πολωνία, του μετέφεραν τους φόβους τους για διμέτωπο πόλεμο, που δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσουν. Ηταν μάλιστα τόσο σίγουρος για την επιτυχία του, που δεν ενημέρωσε ούτε τον Μουσολίνι.

Ετσι φτάσαμε στα μέσα του 1940, όταν η Βέρμαχτ με μία κίνηση-αστραπή κατέλαβε το Βέλγιο, την Ολλαδία, το Λουξεμβούργο και τη Γαλλία. Μόνο τότε άπαντες αντιλήφθηκαν πόσο λάθος είχαν κάνει, προσπαθώντας να συνομιλήσουν με ένα «τέρας». Το οποίο εκείνοι εξέθρεψαν προσφέροντάς του συνεχώς τροφή όταν αναρριχήθηκε στην εξουσία, αλλά και οι πολιτικές τους ήταν εκείνες που εξώθησαν στη δημιουργία του.

Επιγραμματικά οι λόγοι που οδηγηθήκαμε στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η οικονομική κρίση (φτώχεια, ανεργία κτλ), ο εξευτελισμός λαών και η μετατροπή τους σε «υπόδουλους», μέσω της επιβολής σκληρών δημοσιονομικών μέτρων και η «κοντόφθαλμη» στάση που κρατούσαν οι θεωρητικά «μεγάλοι». Αυτά έφεραν πολιτικές και ρητορικές τύπου Χίτλερ και Μουσολίνι, ανάπτυξαν αισθήματα εκδίκησης και οδήγησαν στην εκατόμβη νεκρών.

Σίγουρα οι Γερμανοί δεν είναι άμοιροι των ευθυνών τους, αφού ακολούθησαν πιστά τον Φύρερ τους και πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, ουδείς δυσανασχέτησε με τους Νόμους της Νυρεμβέργης ή το ρατσιστικό προγκρόμ που ακολούθησε εναντίον κάθε μη Αριου, όπως αποκαλούνταν τα μέλη της λευκής φυλής. Ωστόσο εκείνος ο λαός βρίσκονταν στα όρια της ανέχειας και βρέθηκε κάποιους που του έδωσε τροφή και αποκατέστησε την χαμένη του αξιοπρέπεια, την οποία είχε καταρρακώσει το πολιτικό σύστημα των προηγούμενων δεκαετιών.

Οποιαδήποτε ομοιότητα με τις μέρες μας είναι τυχαία, αλλά ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Χίτλερ δεν εμφανίστηκε στην εξουσία την 1η Σεπτεμβρίου του 1939. Την κατέλαβε τον Ιανουάριο του 1933 μέσω εκλογών, σε μία χώρα που είχε 6 εκατομμύρια ανέργους και η συντριπτική της πλειοψηφία ζούσε στα όρια της φτώχειας...

Για όσους δεν θυμούνται τα ποσοστά του κόμματός του ανήλθαν ακόμη και σε 40%, ενώ οι τότε ομιλίες του στρέφονταν τόσο στα προβλήματα που υπήρχαν, όσο και στο γεγονός πως στον πολιτικό στίβο της εποχής κατέβαιναν περίπου 30 κόμματα. «Τόσα πολλά για να μας πολεμήσουν...», έλεγε χαρακτηριστικά. Πάρα πολλοί τον πίστεψαν...