Αν οι νεκροί έχουν δει το τέλος του πολέμου, είναι σίγουρο ότι έχουν περπατήσει στην κόλαση. Εκεί που ήλιος δεν υπάρχει και το φως δεν είναι χρυσό, αλλά κόκκινο και στέκεται πάνω απ' όλους σαν πεθαμένος ουρανός. Εκεί που η πορεία είναι καθοδική και κυκλική και η αποσύνθεση κατάσταση που διαρκώς επαναλαμβάνεται. Εκεί που τίποτα δεν φυτρώνει και μόνο βράχια κοφτερά στον δρόμο των καταδικασμένων. Η κόλαση είναι οι άλλοι, δηλαδή εμείς και η κατάδυση σε αυτήν είναι κατάδυση στα μύχια του εαυτού και της ψυχής μας.

Στο μέρος εκείνο που ποτέ δεν θέλουμε να δούμε και όταν το βλέπουμε είναι αργά για να κλείσουμε τα μάτια διότι το σκοτάδι είναι αυτό που θέλουμε να αποφύγουμε.

Το σκοτάδι όμως δεν φεύγει με το άνοιγμα των ματιών, το σκοτάδι, στην κόλαση, “καταπίνει” το φως και το επιστρέφει καυτό στο δέρμα και στο μυαλό των νεκρών. Το σκοτάδι στην κόλαση έχει την πρόσκαιρη γλύκα της αμαρτίας, της ασωτίας και την οριστική καταδίκη της προδοσίας. Η κάθοδος στην κόλαση μοιάζει με πορεία σε αντεστραμμένη πυραμίδα και η έξοδος απ' αυτήν είναι εφικτή μόνο όταν πεθάνεις ξανά! Η κόλαση λοιπόν... Πώς είναι να τη βλέπεις και να είσαι σίγουρος ότι η εικόνα που έχεις μπροστά σου είναι αυτή που περιέγραψε ο Δάντης Αλιγκέρι; Πώς είναι να βλέπεις την Κόλαση του Σάντρο Μποτιτσέλι;

Η παιδική σβούρα

Η πορεία μέσα από τη χοάνη που όλο και στενεύει και οδηγεί στο κέντρο της γης. Η απεικόνιση αυτής μοιάζει με σύννεφο μανιταριού ή παιδική σβούρα. Κοιτώντας προσεκτικά θα δεις σώματα στα επίπεδα και στενά φαράγγια του να σφαδάζουν. Σαν μικροσκοπικά σκουλήκια... Αυτό βλέπεις στον ατελή κύκλο των ημιτελών σχεδίων του Μποτιτσέλι για την Κόλαση του Δάντη. ΑΥΤΟ είναι η κόλαση! Ο Μποτιτσέλι έχει φιλοτεχνήσει πολλά σχέδια εμπνευσμένος από τη Θεία Κωμωδία του Δάντη. Τα σχέδια έγιναν στο χρονικό διάστημα μεταξύ 1480 και 1500. Είναι, επίσης, πολύ πιθανό να υπάρχει άμεση σχέση των συγκεκριμένων σχεδίων με τον Κύκλο του Δάντη που φιλοτέχνησε κατά παραγγελία του Λορέντσο ντι Πιέρ Φραντσέσκο, του σημαντικότερου πελάτη του από την οικογένεια των Μεδίκων. Για άγνωστους λόγους, τα σχέδια δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ. Μόνο τέσσερα, μάλιστα, από τα 95 συνολικά που σώζονται, είναι έγχρωμα, παρόλο που, κατά πάσα πιθανότητα, η αρχική σκέψη ήταν να έχουν όλα χρώματα.

Οι προεξοχές, οι κοινότητες και τα υπόγεια της κόλασης συνοδεύονται από λασπώδεις τόπους, φαράγγια και ερήμους. Υπάρχουν πόλεις, ποτάμια με αίμα που βράζει, λιμνοθάλασσες ζεματισμένες, έρημος που καίει, ακανθώδη δάση, χαντάκια με κόπρανα, παγωμένες υπόγειες λίμνες. Για κάθε είδος αμαρτίας, για κάθε αμαρτωλό υπάρχει μέριμνα. Εδώ, κύκλο ανά κύκλο, σαν τουρίστες σε φρενοκομείο, ήρθαν ο Δάντης και ο Βιργίλιος. Τους ακολούθησε, μέσω του ποιήματος του Δάντη, ο Μποτιτσέλι.

Τι κάνεις σε ένα σώμα πριν “σπάσει”;

Για τον Μποτιτσέλι, η κόλαση του Δάντη ήταν εν μέρει η δική του Φλωρεντία (σ.σ γενέθλιος τόπος), οι Βιβλικοί και Καθολικοί κόσμοι, σύγκρουση θρησκειών και μυθολογιών, εν μέρει η κατάσταση της ψυχής του. Η εκδοχή του για την Κόλαση -και σε μικρότερο βαθμό για το Καθαρτήριο- είναι συχνά τόσο εύθυμη όσο φρικτή. Είναι αδύνατον να κοιτάξεις συγκεκριμένα σχέδια -όπως αυτό με τα πόδια και τα δάχτυλα να προεξέχουν από τις σκουληκότρυπες στις οποίες φυλακίζονται κρεμασμένοι ανάποδα οι αμαρτωλοί- χωρίς να γελάσεις. Το ίδιο και όταν βλέπεις τους μετανοούντες στο Καθαρτήριο να σέρνονται, σαν να κινούνται ανάμεσα στο πλαίσιο κινούμενης ταινίας με ογκόλιθους στη μέση. Ο ατέλειωτος πόνος και η ποικιλία των βασανιστηρίων έχουν γίνει αστείο που δεν σταματά. Έπειτα είναι τα φίδια, οι φτερωτοί, χαμογελαστοί διάβολοι (μερικές φορές μας χαμογελάνε), ο τύπος με την ουρά σκορπιού. Οι βασανισμένοι από θηρία, αυτοί που σκάνε μέσα σε φλόγες ή είναι γυμνοί και παγωμένοι σε υπόγεια λίμνη. Όλα αυτά προσφέρουν θαυμάσια ευκαιρία στο πνεύμα του Μποτισέλι, στην εμπάθεια και στο μαύρο χιούμορ του. Τι μπορείς να κάνεις σε ένα σώμα ή μια ψυχή πριν “σπάσουν”; Τα πάντα φαίνεται να είναι η απάντηση. Ο γύρος των τιμωριών και της αποκτήνωσης καταλήγει στον Διάβολο, έναν τριχωτό, με στραβά δόντια τρικέφαλο Σατανά στον παγωμένο πυρήνα της γης. Πώς να τον πάρεις σοβαρά; Ο Διάβολος μπορεί να παρουσιάζεται σαν καρικατούρα, όμως οι αμαρτωλοί που υποφέρουν έχουν ανθρώπινη μορφή. Ο Δάντης και ο Βιργίλιος είναι απλά σχεδιασμένοι, αποτυπωμένοι με κάποια επιφύλαξη. Η Βεατρίκη είναι στερεοτυπική “Μποτιτσελική μορφή”, με μπούκλες, λεπτά, μακριά δάχτυλα και ντυμένη με ρούχα με πολλές πτυχές. Μερικές φορές δίνει στον Δάντη ένα ειρωνικό χαμόγελο ή ανήσυχο βλέμμα καθώς τον οδηγεί από το Καθαρτήριο στον Παράδεισο.

Τα σχέδια που πλησίασαν το τέλειο

Ο πίνακας της κόλασης δουλεύτηκε και χρωματίστηκε μάλλον άσχημα από τους βοηθούς του Μποτιτσέλι, ενώ τα πιο πολλά σχέδια που αφορούν τη Θεία Κωμωδία ήταν σε προπαρασκευαστικό στάδιο. Αυτά δουλεύτηκαν σε διαφορετικούς βαθμούς ολοκλήρωσης από τον καλλιτέχνη με πένα και μελάνι. Χρησιμοποιώντας αιχμηρό εργαλείο με βάση το ασήμι, αφήνει αμυδρή γραμμή σαν από μολύβι. [...]

Η γύμνια, η ατέλεια των σχεδίων δεν πρέπει να μας αποθαρρύνει. Μάλιστα, σήμερα, εξ αιτίας αυτού μιλάνε πιο εύγλωττα. Αντιθέτως, οι πλήρως επεξεργασμένες εικόνες -όπως το Canto XVIII της Κόλασης για παράδειγμα- απομακρύνονται από μας με το να είναι γεμισμένες με χρώμα. Τα γυμνά περιγράμματα και τα γραφικά σχέδια του Μποτιτσέλι αφήνουν περισσότερο χώρο στη φαντασία και μιλούν αμεσότερα στον θεατή. Η γλώσσα του σχεδιασμού δεν άλλαξε και πολύ με το πέρασμα του χρόνου και τα σχέδια του Μποτιτσέλι πλησίασαν το τέλειο. [...] Όσο περισσότερο βλέπεις ορισμένα έργα του, τόσο πιο ξέφρενα γίνονται και επικοινωνούν με το μυαλό και την ιδιοσυγκρασία σου.

Η ατέλειωτη διαταραχή στη ζωή του

Η ανάβαση του Δάντη στους κύκλους του Παραδείσου, οδηγούμενος από τη Βεατρίκη, μας προσφέρει πιο αραιά και πιο συγκρατημένα σχέδια από τον Μποτιτσέλι. Οι δύο ήρωες μέσα σε φυσαλίδα, σε έναν τέλειο κύκλο. Εκτός απ' αυτόν όμως, φαίνεται πόσο ατελής είναι η σχεδίαση των κύκλων, πώς η πένα στερεύει από μελάνι ή η μύτη της απομακρύνεται καθώς η περίμετρος γλιστράει. Μολαταύτα, η σύνθεση, ο σχεδιασμός είναι εκπληκτικά. Η ιδέα του Μποτιτσέλι είναι συμπαγής και δεν χρειάζεται τελείωμα. Ο Μποτιτσέλι, όπως και ο Δάντης, μάλλον δίστασε να απεικονίσει τον Θεό και τον παράδεισο. Στράφηκε, λοιπόν, στη γεωμετρία, όσον αφορά τα σχέδια, για την καλλιτεχνική του προσέγγιση. [...]

Ο Μποτιτσέλι είναι πολύ πιθανό να προχώρησε στα σχέδια για το έργο του Δάντη για δική του ευχαρίστηση. Ίσως πάλι να προορίζονταν για τοιχογραφίες στον καθεδρικό της Φλωρεντίας. Υπάρχει όμως κι άλλη εκδοχή. Τα σχέδια να ήταν μέρος συλλεκτικού βιβλίου το οποίο θα δινόταν ως δώρο σε ξένους αξιωματούχους ή θα ήταν εγκατεστημένο σε ιδιωτικό δωμάτιο προς τιμήν του Δάντη. Όποιος κι αν ήταν ο λόγος τον “έσπρωξε” δημιουργικά και σύμφωνα με τον Τζόρτζιο Βαζάρι του “προκάλεσε ατελείωτη διαταραχή στη ζωή του.”

Πηγές

-“Vicious circles” Adrian Searle, “theguardian”

-“Μποτιτσέλι” Barbara Deimling, “TASCHEN Books”