Ξυπνάς μια μέρα και ενώ ετοιμάζεσαι να επαναλάβεις το χθες στο σήμερα και στο μετά, αντιλαμβάνεσαι έναν ήχο καινούργιο. Μονότονο. Εντούτοις, κυρίαρχο και καθοριστικό για την εξέλιξη (σου). Βόμβος στο κεφάλι σου που μεταφέρει και τοποθετεί με βία το μήνυμα της δουλειάς: “Δούλεψε, δούλεψε δούλεψε… κι αν μπορείς ζήσε”. Η επιβίωση είναι το ζήτημα για τον άνθρωπο στον βιομηχανοποιημένο κόσμο. Στο αστικό σύστημα εργασίας. Μα, πάντα έτσι δεν ήταν; Όχι. Το “δουλεύω για να ζω” έγινε “ζω για να δουλεύω”. Ο χρόνος συρρικνώθηκε και η πορεία καθορίστηκε, μονόδρομος έγινε δίχως διέξοδο. Αδιέξοδο. Ο εργάτης, που παράγει τον πλούτο, ανάμεσα σε συμπληγάδες. Πασχίζει να βρει λίγο φως, λίγο αέρα να αναπνεύσει, λίγο χώρο να θυμηθεί την ανεμελιά και το ανάλαφρο χαμόγελο του. Γρανάζι πλέον στη γραμμή παραγωγής. Αναλώσιμος, με ημερομηνία λήξης που δεν την ξέρει, αλλά την ξέρουν οι άλλοι για κείνον. Όλα γίνονται πιο γρήγορα. Οι κινήσεις, οι εντολές δίνονται πιο γρήγορα, οι αντιδράσεις πρέπει να είναι πιο γρήγορες. Και η σκέψη να “πνίγει” την αμφιβολία και την κρίση, να κινείται τόσο γρήγορα που να “καίγεται” αφήνοντας μόνο την προσταγή “δούλεψε και μη μιλάς”. Τελικά, οι καιροί αλλάζουν, γίνονται μοντέρνοι και πάντα μένουν ίδιοι. Οι “Μοντέρνοι Καιροί” του Τσάρλι Τσάπλιν είναι η 14η ταινία που σας παρουσιάζει το G-Weekend Journal.

Ένα “οργουελικό” σύμπαν γεννιέται...

Η φιλμογραφία του δημιουργού περιλαμβάνει ουκ ολίγες ταινίες, οι περισσότερες εκ των οποίων είναι σπάνιας ομορφιάς. “Ο μεγάλος δικτάτωρ”, “ο χρυσοθήρας”, “Ο κύριος Βερντού”, “Το χαμίνι”, ίσως είναι καλύτερες απ' αυτήν. Ωστόσο, οι “Μοντέρνοι Καιροί” μένουν αμετακίνητοι, σταθερό σημείο αναφοράς που κουβαλά μήνυμα διαχρονικό και καθολικό. Ποιο; Την προσπάθεια του ανθρώπου να φυλάξει την αξιοπρέπεια του. Όσο ρομαντικό κι αν είναι, αποτελεί τον πυρήνα της κοσμοθεωρίας του Τσάπλιν. Αυτή δοκιμάζεται σε κάθε ταινία του. Ο “αλήτης” πασχίζει να τη διατηρήσει ατόφια όταν ψάχνει για χρυσό, όταν η φασιστική εξουσία τον καταπιέζει, όταν η στενομυαλιά της κοινωνίας θέλει να του τη στερήσει. Στους “Μοντέρνους Καιρούς” είναι το εργασιακό και κοινωνικό περιβάλλον σε συνθήκες κρίσεις που απειλούν ό,τι πολυτιμότερο έχει. Η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και η βία της ανεργίας και της φτώχειας αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της ταινίας. Στον καπιταλιστικό κόσμο, η εργασία ορίζει τον βαθμό αξιοπρέπειας και ο Τσάπλιν έβλεπε τη μία και μοναδική κατεύθυνση την οποία έπαιρνε (της έδιναν). Υποταγή στους δυναστικούς όρους της τεχνολογίας και απόλυτη, τυφλή, αφοσίωση στις διαταγές των αφεντικών. Η παραμικρή αντίδραση, απόπειρα διαφορετικής σκέψης, απαγορευόταν. Ένα “οργουελικό” σύμπαν γεννιόταν και ο Τσάπλιν το έφερε στη μεγάλη οθόνη.

Επιμονή (και δικαίωση) στην εικόνα

Η ταινία προβλήθηκε το 1936 και χαρακτηρίστηκε ως “η τελευταία σπουδαία ταινία του βωβού κινηματογράφου”. Έχει σημασία το χρονικό πλαίσιο στο οποίο φτιάχθηκε, αφού οι τεχνολογικές εξελίξεις έστω και έμμεσα την επηρέασαν. Το φιλμ γυρίστηκε σε μια εποχή που το βωβό σινεμά ήταν παρελθόν και ο συγχρονισμός εικόνας-ήχου κυριαρχούσε. Ο Τσάπλιν αρνούνταν να ακολουθήσει το ρεύμα της εποχής και γύρισε την ταινία χωρίς ήχο με εξαίρεση τη μουσική, κάποια ηχητικά εφέ κι ενός τραγουδιού με ακατάληπτους στίχους. Πρέπει να επισημανθεί ότι ο Τσάπλιν και η Πολέτ Γκοντάρ (συμπρωταγωνίστρια) είχαν κάνει δοκιμαστικά ήχου για να αποφασίσουν αν οι “Μοντέρνοι Καιροί” μπορούσαν να γυριστούν με διαλόγους. Ο Τσάπλιν όμως δεν έμεινε ικανοποιημένος και προχώρησε με το αρχικό του ένστικτο. Το 1931, δύο χρόνια προτού αρχίσει η παραγωγή του φιλμ, είχε εκφράσει τις ανησυχίες του για τα κοινωνικά θέματα που είχαν προκύψει από το οικονομικό κραχ. “Οι μηχανές οφείλουν να βοηθούν την ανθρωπότητα. Δεν πρέπει να σπέρνουν την τραγωδία και να οδηγούν στην ανεργία... Κάτι δεν πάει καλά. Η διαχείριση του κράτους έχει πρόβλημα όταν 5.000.000 άνθρωποι είναι άνεργοι στην πλουσιότερη χώρα του κόσμου”.

Δύο τα καταφέρνουν καλύτερα

Ο Τσάπλιν ήθελε να έχει τον απόλυτο έλεγχο σε κάθε ταινία και οι “Μοντέρνοι Καιροί” δεν αποτελούν εξαίρεση. Η σκηνοθεσία, το σενάριο, η μουσική και η παραγωγή φέρουν την υπογραφή του. Αναμφίβολα συγκεντρωτικός, αλλά το τελικό αποτέλεσμα τον δικαίωνε διότι υπηρετούσε με κάθε τρόπο το όραμα του που μόνο αυτός ήξερε και καταλάβαινε.

Η ιστορία αφορά έναν εργάτη εργοστασίου και την προσπάθεια του να ανταποκριθεί στις δύσκολες συνθήκες. Οι ρυθμοί, όμως, στο εργοστάσιο είναι εξοντωτικοί και τον οδηγούν στον νευρικό κλονισμό. Αυτό δεν έχει σημασία για τα αφεντικά του. Απολύεται και πλέον πρέπει να τα βάλει και με την ανεργία. Δεν αρκεί η ανέχεια και ο φόβος. Περιπλανιέται και μετά από παρεξήγηση θα οδηγηθεί στη φυλακή, μια και θα θεωρηθεί ο ηγέτης απεργίας την οποία διαλύει η αστυνομία. Εκεί, παραδόξως, βρίσκει την ηρεμία του, όμως μετά από πράξη ανδρείας (αποτρέπει απόδραση) κερδίζει την ελευθερία του. Δεν τη θέλει! Ξέρει τι τον περιμένει εκεί έξω. Όλα μοιάζουν μάταια για τον “αλήτη”, ώσπου γνωρίζει μια κοπέλα (Πολέτ Γκοντάρ) η οποία κάνει τα πάντα για να επιβιώσει. Μόνη της, καθώς ο πατέρας της δολοφονείται από την αστυνομία σε συγκέντρωση διαμαρτυρίας και τα αδέρφια της τα παίρνει η Πρόνοια. Η συνάντηση και συμπόρευση τους θα γίνει και η σωτηρία τους.

“Θα τα βγάλουμε πέρα”

Το πρώτο πράγμα που βλέπει ο θεατής όταν ξεκινά η ταινία είναι ένα ρολόι. Το επόμενο πλάνο δείχνει ένα κοπάδι πρόβατα και αμέσως ανθρώπους να ανεβαίνουν τα σκαλιά σε σταθμό τρένου. Το μήνυμα ξεκάθαρο, εύγλωττο και σαφές: Όπως κυλούν ασταμάτητα οι δείκτες του ρολογιού, έτσι και το άτομο οφείλει να δουλεύει. Επίσης, πρέπει να κινείται σα να βρίσκεται σε αγέλη και να αφήνει τον κατευθύνουν. Ο Τσάπλιν μας βάζει στο εργοστάσιο και στο γραφείο του διευθυντή. Αυτός σε μια οθόνη μπροστά ελέγχει τις κινήσεις των εργατών και άμεσα δίνει εντολές που δεν επιδέχονται αμφισβήτησης...

Η αναφορά στις πρώτες εικόνες της ταινίες δεν είναι τυχαία. Παρουσιάζουν δίχως περιστροφές αυτό που θέλει να πει και να τονίσει ο Τσάπλιν. Η εξαχρείωση, η αποκτήνωση και εξουθένωση του ατόμου είναι μοναδικός σκοπός του συστήματος. Ο “αλήτης” ορθώνει -με τον δικό του τρόπο- ανάστημα και ο ρυθμός της ταινίας γίνεται έντονος, γεμάτος προσμονή και παράξενα αισιόδοξος. Η σεκάνς όπου τον καταπίνει η γραμμή παραγωγής και μπλέκεται στα γρανάζια της μηχανής, εκθαμβωτική. Με την απλότητα και την “τρέλα” του, ο Τσάπλιν απεικονίζει την αλλοτρίωση του ανθρώπου από την τεχνολογία και πώς αυτή απομυζά την ανθρωπιά του. Η μηχανή κάνει τον άνθρωπο μηχανή. Το κέρδος πάνω απ' όλα. Η ουμανιστική ματιά όμως του Τσάπλιν “ακουμπά” στην απρόσμενη σύντροφο του “αλήτη”. Χέρι-χέρι και με το χαμόγελο στα χείλη δηλώνουν πως δεν θα το βάλουν κάτω και θα είναι πάντα αισιόδοξοι, “θα τα βγάλουμε πέρα”, λένε. Οι “Μοντέρνοι Καιροί” είναι το πιο εύστοχο κοινωνικό σχόλιο του Τσάρλι Τσάπλιν.

-Χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες από το “Charlie Chaplin. Το χαμίνι σε 10 αριστουργηματικές ταινίες”. “Το Βήμα”