Στάνλεϊ Κιούμπρικ: Ω, αδέρφια πιστέψτε το!

Ο Κιούμπρικ ανήκει στην κατηγορία των σκηνοθετών που έκαναν μόνο λαμπρές ταινίες. Διαβάστε τη φιλμογραφία του: “Σταυροί στο μέτωπο”, “Σπάρτακος”, “Λολίτα”, “Dr. Strangelove”, “2001: Οδύσσεια διαστήματος”, “Κουρδιστό πορτοκάλι”, “Μπάρι Λίντον”, “Η λάμψη”, “Full Metal Jacket”, “Μάτια ερμητικά κλειστά”. Άχαρη η τηλεγραφική παράθεση, όμως αναγκαία. Στην ουσία είναι το ισοδύναμο της φράσης το έργο μιλάει από μόνο του. Ο ένας τρόπος για να καταλάβεις τον Κιούμπρικ είναι αυτός, η απαρίθμηση των ταινιών του. Όλες με τεράστιο εκτόπισμα, μεγαλειώδεις, σκοτεινές, άμεσα αντιληπτές από τον κοινό νου και κομμάτι της κουλτούρας και της συλλογικής μνήμης. Ο θεατής βιώνει μοναδική εμπειρία και τη μεταδίδει, τη διαφημίζει αβίαστα και με πάθος. “Είδες την καινούργια ταινία του Κιούμπρικ;”, ερώτηση-παρότρυνση που σίγουρα θα βγήκε από τα στόματα εντυπωσιασμένων θεατών. Κι αν πρόκειται για αναπόδεικτο συμπέρασμα, βάλτε τον εαυτό σας σήμερα στη θέση αυτών που είδαν το έργο του Κιούμπρικ τότε. Ο θεατής του παρόντος παρακινεί τον φίλο, τον γνωστό του να κάνει το άλμα προς τα πίσω, στο παρελθόν, στην εποχή που μεγαλούργησε ο Κιούμπρικ. Αυθόρμητα και ασυναίσθητα, αλλά με σιγουριά για τη σύνδεση των εποχών και την κατανόηση του μέλλοντος. Η απαρίθμηση, λοιπόν, μας οδηγεί στη θέαση και στον θαυμασμό, στην επαφή με κάτι που μας ξεπερνά και μας αφορά άμεσα. Δεν το λες ευθέως, όμως μια φράση “καίει” μέσα σου: “δες και θα καταλάβεις” και αυτό επιβεβαιώνει τη χρονική ανατροπή, την αναδιάταξη των περιόδων και το άλμα προς τα πίσω, προς τα εμπρός, προς τα πάνω, ψηλά, ψηλά ψηλά! Κι αν ο ένας τρόπος είναι το άγγιγμα των τίτλων-στιγμάτων, ο άλλος για να μάθουμε τον Κιούμπρικ είναι η καταβύθιση σε αυτούς όπως και στο όνομα του δημιουργού. Ας το τολμήσουμε.

Ας επιλέξουμε πρώτα το έργο και όχι την κοινή οδό, τη βιογραφία. Το μεγάλο κινηματογραφικό φως εκπέμπεται με το “Σταυροί στο μέτωπο” (1957). Η ταινία αναδεικνύει το ταλέντο και τη μαεστρία του Κιούμπρικ. Καθιερώνεται. Το αντιπολεμικό φιλμ πέρασε γρήγορα στη σφαίρα του κλασικού. Ο Κερκ Ντάγκλας, πρωταγωνιστής του, δήλωνε: Υπάρχει μια ταινία που θα είναι πάντα καλή. Δεν χρειάζεται να περάσουν 50 χρόνια για να το μάθω. Το ξέρω τώρα. Με ορμή έρχεται το επικό, ιστορικό, δράμα “Ο Σπάρτακος” (1960). Η πιο ακριβή παραγωγή –τότε- της “Universal” (12 εκατ. δολάρια) και η πρώτη έγχρωμη ταινία του Κιούμπρικ. Και όχι μόνο… Ήταν η πρώτη που χρησιμοποίησε το σχήμα της ευρείας οθόνης (widescreen). Ο ίδιος πάντως κράτησε απόσταση από τον “Σπάρτακο” λέγοντας Η μοναδική δική μου ταινία που δεν μου αρέσει είναι ο Σπάρτακος. Ακολουθεί το αέρινο μα αιχμηρό φιλμ “Λολίτα” (1962). Το βιβλίο του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ γίνεται η πρώτη ύλη για μια σπουδαία μαύρη κωμωδία-δράμα. Ο Ναμπόκοφ έκανε την προσαρμογή και αρχικά το σενάριο αριθμούσε 400 σελίδες! Φυσικά δεν μπορούσε να σταθεί κάτι τέτοιο στον κινηματογράφο. Παρά τη λογοκρισία, ο ανεπίτρεπτος έρωτας του καθηγητή Χάμπερτ για τη 14χρονη Λόλιτα έγραψε για πάντα στη μνήμη μας. Δυο χρόνια μετά σκάει η… βόμβα! Το “Dr. Strangelove” (1964) είναι πολιτική σάτιρα, μαύρη κωμωδία. Ο Κιούμπρικ τολμά να σατιρίσει την περίοδο του “Ψυχρού Πολέμου” και τον φόβο ενός πυρηνικού πολέμου. Δύο κρίσιμα στοιχεία: η ερμηνεία του Πήτερ Σέλερς και το σκηνικά που έφτιαξε ο Κεν Άνταμς. Λεπτομέρεια: το 55% του προϋπολογισμού της ταινίας αφορούσε την αμοιβή του Σέλερς. Τη χρονιά που κάποιοι ζητούσαν τη φαντασία στην εξουσία, ο Κιούμπρικ κατακτούσε το διάστημα! Το 1968 προβάλλεται το “2001: Οδύσσεια του διαστήματος” και τίποτε πια δεν θα είναι το ίδιο στην επιστημονική φαντασία. Υπαρξισμός, ανθρώπινη εξέλιξη, τεχνολογία, τεχνητή νοημοσύνη και εξωγήινη ζωή, όλα μπροστά στον φακό του Κιούμπρικ. Εδώ, αγγίζει την τελειότητα και ποτέ ξανά δεν είδαμε έτσι το διάστημα. Το βιβλίο του Άρθουρ Κλαρκ η βάση όπως και τα ειδικά εφέ και η μουσική. Τα ειδικά εφέ χρειάστηκαν 18 μήνες (!) να γυριστούν. Η τεχνική του Κιούμπρικ άγγιξε δυσθεώρητα ύψη, ενώ κανείς δεν κατάλαβε απόλυτα την ταινία. Αυτό την έκανε τόσο ξεχωριστή. Και από την επιστημονική φαντασία στη σκληρή πραγματικότητα και δυστοπία. “Το κουρδιστό πορτοκάλι” (1971) κάνει πάταγο. Παρουσιάζει ένα ζοφερό μέλλον που ο χρόνος το δικαιώνει σε ένα επαναλαμβανόμενο παρόν. Οι βίαιες, σκληρές εικόνες του σχολιάζουν τη νεανική εγκληματικότητα, τις συμμορίες εφήβων και άλλα κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά θέματα σε μια δυστοπική βρετανική κοινωνία στο εγγύς μέλλον. Το φιλμ έγινε μοντέλο διάπραξης έκνομων ενεργειών στη Μεγάλη Βρετανία και ο Κιούμπρικ αναγκάστηκε να το αποσύρει. Προβλήθηκε ξανά μετά τον θάνατο του. Δύο οι κρίσιμοι παράγοντες για την επιτυχία: το σενάριο, βασισμένο στο βιβλίο του Άντονι Μπέρτζες και η ανεπανάληπτη ερμηνεία του Μάλκολμ ΜακΝτάουελ. Το 1975 ολοκληρώνει το “Μπάρι Λίντον”. Η ελεύθερη προσαρμογή του μυθιστορήματος “The Luck of Barry Lyndon” (1844) πετυχαίνει τον σκοπό της: μένει για πάντα στη μνήμη του θεατή. Η μοίρα του Ιρλανδού τυχοδιώκτη Ρέντμοντ Μπάρι εξυπηρετεί τον πάντα φιλόδοξο Κιούμπρικ. Η ταινία διαρκεί τρεις ώρες αλλά το ενδιαφέρον δεν ατονεί ποτέ. Το κύριο μέρος χρειάστηκε 300 μέρες (!) για να ολοκληρωθεί. Παρά τον κόπο η ταινία κέρδισε τον χρόνο και έγινε το εγχειρίδιο του 18ου αιώνα! Ο Κιούμπρικ χρησιμοποίησε ειδικούς φακούς με το υψηλότερο διάφραγμα. Τέτοιοι χρησιμοποιούνταν μόνο από τη NASA και έδωσαν την εικόνα που ήθελε ο δημιουργός. Φυσικά, αξέχαστα μας έμεναν τα κοστούμια της ταινίας. Η δεκαετία του ’80 στο ξεκίνημα της θα ακούσει την απειλητική φράση-επωδό: “Here’s Johnny!” Ο τρόμος σε κάθε πλάνο και “Η λάμψη” (1980) ακόμη μας στοιχειώνει. Βασισμένη στο βιβλίο του Στίβεν Κινγκ στον οποίο όμως δεν άρεσε ποτέ η ταινία. Μάλιστα, κατηγόρησε τον Κιούμπρικ για μισογυνισμό και ίσως είχε δίκιο, αφού η συμπεριφορά του απέναντι στην ηθοποιό Σίλεϊ Ντουβάλ (υποδύεται τη σύζυγο του Τζακ Τόρανς) ήταν πολύ σκληρή. Η ερμηνεία του Τζακ Νίκολσον απλά καταπληκτική. Το 1987 ο πόλεμος βρίσκει ξανά τον Κιούμπρικ. Καλύτερα, ο Κιούμπρικ βρίσκει ξανά τον πόλεμο με το “Full Metal Jacket”. Σε αυτό το φιλμ ήθελε να δείξει τη φύση του πολέμου, τη μακάβρια, τρομερή ομορφιά του. Σκοπός του να μιλήσει για τον πόλεμο ως φαινόμενο και όχι να καταλήξει σε πολιτικές, ηθικές, κρίσεις. Ο ρόλος του λοχία-εκπαιδευτή Χάρτμαν σημάδεψε την ταινία. Αρχικά είχε επιλεχθεί ο ηθοποιός Τιμ Κολσέρι. Για να δώσει αξιοπιστία στον ρόλο, ο Κιούμπρικ προσέλαβε τον πρώην στρατιωτικό Λι Έρμι ως σύμβουλο. Ο Κόλσερι όμως δεν εξαντλούνταν μετά από 30 λεπτά κραυγών και έντονων ομιλιών. Ο Έρμι προσφέρθηκε να πάρει τον ρόλο και αφού πείστηκε ο Κιούμπρικ, τον πήρε. Και φτάνουμε στο φινάλε, “Τα μάτια ερμητικά κλειστά” (1999). Ίσως το πιο αισιόδοξο φιλμ του Κιούμπρικ. Σε αυτό εξερευνά την ανθρώπινη φύση, τη σεξουαλικότητα, τη συζυγική πίστη, τη φύση και τη σημασία της επιλογής. Η ταινία βασίζεται –χαλαρά- στη νουβέλα “Dream Story” του Άρθουρ Σνίτσλερ. Σύμφωνα με τον δημιουργό, η ταινία “ερευνά τη σεξουαλική αμφισημία ενός ευτυχισμένου γάμου και προσπαθεί να εξισώσει τη σημασία των σεξουαλικών ονείρων και αυτών που θα μπορούσαν να είναι τέτοια με την πραγματικότητα”. Χρειάστηκαν 400 μέρες για να ολοκληρωθούν τα γυρίσματα, ενώ ο Κιούμπρικ ήθελε να κάνει την ταινία αμέσως μετά την “Οδύσσεια του διαστήματος”.

Ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ δεν κέρδισε ποτέ Όσκαρ Σκηνοθεσίας! Και μόνο αυτό αρκεί για να καταλάβεις το μέγεθος του καλλιτέχνη και τι εστί Κιούμπρικ. Δημιουργός εκπληκτικών ταινιών, έργων που “μίλησαν” στην ψυχή μας και ανέδειξαν τη σκοτεινή πλευρά της. Και όμως, το μεγάλο Όσκαρ δεν του δόθηκε ποτέ! Οι ταινίες του ενόχλησαν, ξεβόλεψαν, αποκάλυψαν την υποκρισία και τη σοβαροφάνεια της κοινωνίας. Διέλυσαν το “άμεμπτο” της κοινότητας και ανέσυραν τη σκληρή αλήθεια και αυτό είναι ατράνταχτη απόδειξη αξιοσύνης και μεγαλείου.

Ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ γεννήθηκε στις 26 Ιουλίου 1928 στο Μπρονξ των ΗΠΑ. Ο πατέρας του, γιατρός, τον ενθάρρυνε ως παιδί να ασχοληθεί με τη φωτογραφία και στα 17 ήταν φωτογράφος στο περιοδικό “Look”. Οι υπεύθυνοι του περιοδικού είχαν εντυπωσιαστεί από φωτογραφία που είχε τραβήξει την ημέρα θανάτου του προέδρου Φράνκλιν Ντ. Ρούζβελτ. Στη διάρκεια της θητείας του στο περιοδικό “Look”, παρευρισκόταν σε προβολές ταινιών στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης. Αργότερα είπε πως η παρακολούθηση τόσων κακών ταινιών του έδωσε θάρρος να κάνει δικές του. “Οι κακές ταινίες μου έδωσαν κουράγιο να δημιουργήσω τις δικές μου”, δήλωνε. Έτσι, το 1950 παραιτείται από τη δουλειά του στο περιοδικό για να κάνει την πρώτη του ταινία. Επρόκειτο για 16λεπτο ντοκιμαντέρ ονόματι “Day of the Fight”. Συνέχισε με δύο ακόμη ντοκιμαντέρ και το 1953 παρουσίασε την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία, το “Fear and Desire”. Ο προϋπολογισμός ήταν χαμηλός και τα χρήματα προήλθαν από την οικογένεια του, ενώ ο νεαρός Κιούμπρικ τα έκανε όλα! Έγραψε το σενάριο, ανέλαβε τη φωτογραφία, το μοντάζ και φυσικά τη σκηνοθεσία. Ακολούθησε το “Killer’s Kiss” και το 1954 ίδρυσε εταιρεία παραγωγής με παραγωγό τον Τζέιμς Μπ. Χάρις. Πρώτη ταινία το “The Killing”, δράμα με πρωταγωνιστή τον ηθοποιό Στέρλινγκ Χέιντεν. Με το “Σταυροί στο μέτωπο” (1957) καθιερώνεται ως ένας πολλά υποσχόμενος μεταπολεμικός σκηνοθέτης. Ακολουθεί ο “Σπάρτακος” (1960) και η μετακόμιση του στην Αγγλία. Αιτία αυτής, η επιθυμία του να έχει πλήρη έλεγχο των ταινιών του, κάτι που στο Χόλυγουντ δεν μπορούσε να γίνει. Επιστρέφει όμως για να βρει τοποθεσίες για το επόμενο φιλμ του, τη “Λολίτα” (1962). Ακολουθεί το “Dr. Strangelove” και μετά αυτό που πάντα ήθελε: ο απόλυτος έλεγχος στην επιλογή θεμάτων και στη διαχείριση των εγχειρημάτων του. Το δικαίωμα του προσφέρεται λόγω της επιτυχίας των τριών τελευταίων ταινιών και πλέον ξεφεύγει από την καταπιεστική χολιγουντιανή μοίρα. Με το επικό sci-fi “2001: Οδύσσεια διαστήματος” προκαλεί δέος και με το “Κουρδιστό πορτοκάλι” καθηλώνει. Η ίδια φιλοσοφία –των μεγαλεπήβολων σχεδίων, του απόλυτου ελέγχου- διέπει και τα επόμενα φιλμ.

Ο τελειομανής, αφοσιωμένος στη δουλειά του, ψυχρός, Στάνλεϊ Κιούμπρικ δεν έκανε ούτε μία παραχώρηση. Γι’ αυτό και κάθε συνεργασία μαζί του ήταν δοκιμασία. Η απαίτηση του μέγιστου απ’ όσους δούλευαν μαζί του ήταν αναπότρεπτη. Η εξαγωγή του οριακού αποτελέσματος ήταν δική του ευθύνη και σίγουρα δυσκόλεψε, ζόρισε ακόμη και εκφόβισε (!) ορισμένους. Ο Κιούμπρικ είναι σπουδαίος γιατί ήξερε επακριβώς τι ήθελε να κάνει. Σου επιβάλλει την άποψη και το όραμα του παθιασμένα και κυνικά μαζί! Η ανάγνωση της συμπεριφοράς του δεν είναι δύσκολη. Κάθε σχέδιο ήταν έτοιμο στο μυαλό του και στην υλοποίηση του απαγορευόταν η παρέκκλιση. Δεν είναι τυχαίο ότι επέμενε μέχρι εξαντλήσεως στο γύρισμα σκηνών. Δεν είναι τυχαίο ότι ζητούσε ειδικά τεχνικά μέσα ή επέμενε στην αναπαράσταση κόσμων όπως τους είχε συνθέσει νοητικά. Ο Κιούμπρικ στην ουσία προέβλεπε την αντίδραση, τη συμπεριφορά του θεατή. Ήξερε τι θα εξιτάρει, τι θα ενοχλήσει, τι θα παιδέψει το κοινό. Αυτό, όμως, δεν γινόταν οδηγός δημιουργίας. Πρώτα σκηνοθετούσε και μετά έμπαινε στη θέση, στο μυαλό του θεατή. Το γεγονός ότι σκηνοθέτησε τα οπτικά/ακουστικά εφέ στην “Οδύσσεια του διαστήματος” αυτό ακριβώς δείχνει. Πρώτα η φιλοδοξία, πρώτα το έργο και μετά –πολύ κοντά- ο θεατής. Η οπτική εμπειρία θα έπρεπε να εισβάλλει στο μυαλό και να μένει, όχι απλά να καταναλώνεται ευχάριστα. Ε, αυτό ήθελε, τόλμησε, πέτυχε, ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Κι αν θέλετε την κατάλληλη εικόνα, ιδού: Σαν άλλος Άλεξ ΝτεΛαρζ στο “Κουρδιστό πορτοκάλι”, κάθεται σφιχτοδεμένος στην καρέκλα, με τα μάτια βιαίως ανοιχτά και παρακολουθεί την εικόνα του μέσα από τα μάτια εκατομμυρίων θεατών. Στο τρενάκι του τρόμου αυτός είναι οδηγός!

Πηγές

-Kubrik.life

-"Stanley Kubrick, Film Director With a Bleak Vision, Dies at 70" [nytimes]