“Ο Χαμένος Παράδεισος” του Τζον Μίλτον σπάνια διαβάζεται σήμερα. Αυτό το επικό ποίημα –ηλικίας 352 ετών- όμως παραμένει έκφραση απαράμιλλης φαντασίας, ιδιοφυΐας. Ακόμη και σήμερα επηρεάζει, διαμορφώνει, την αγγλική λογοτεχνία!

Το έμμετρο έπος του Μίλτον αριθμεί πάνω από δέκα χιλιάδες (!) στίχους και αφηγείται τον πόλεμο για τον Παράδεισο και την εξορία του ανθρώπου από την Εδέμ. Στα 12 κεφάλαια του αποτυπώνεται η φιλόδοξη προσπάθεια να κατανοηθεί η απώλεια του Παραδείσου. Από τη ματιά του εκπεσόντος αγγέλου, του Σατανά, και απ’ αυτή του ανθρώπου, αυτού που έχει χάσει την εύνοια του Θεού. Το ποίημα είναι στοχασμός πάνω στην εξέγερση, στην επιθυμία και στη λαχτάρα για λύτρωση.

Ο Μίλτον αν και γεννήθηκε σε εύπορο περιβάλλον, διαμόρφωσε την κοσμοθεωρία του μετά από δύσκολο προσωπικό και πολιτικό αγώνα. Δηλωμένος δημοκράτης, εμφανίστηκε στη δημόσια σφαίρα στη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου της Αγγλίας. Δυο μήνες μετά την εκτέλεση του Καρόλου του Α’ το 1649, ο Μίλτον έγινε διπλωμάτης αναλαμβάνοντας τη θέση του Γραμματέα για τις Ξένες Γλώσσες. Ο Μίλτον έγραψε ποίηση στα αγγλικά, ελληνικά, λατινικά, ιταλικά, πρόζα στα ολλανδικά, γερμανικά, γαλλικά, ισπανικά, ενώ διάβαζε εβραϊκά, αραμαϊκά, συριακά. Η φήμη του εξαπλώθηκε εξαιτίας της πολυμάθειας και της ρητορικής του δεινότητας με την οποία υποστήριζε το νέο καθεστώς της Αγγλίας. Τα διπλωματικά του ταξίδια ελαχιστοποιήθηκαν λόγω των προβλημάτων όρασης που αντιμετώπιζε. Το 1654 είχε χάσει την όραση του! Τα τελευταία 20 χρόνια της ζωής του υπαγόρευε την ποίηση, τα γράμματα και ό,τι άλλο ήθελε να διατυπώσει.

Να εξηγηθεί ο κόσμος που καταρρέει

Στον “Χαμένο Παράδεισο” αντλεί από την ελληνική παράδοση και συγκεκριμένα των ραψωδών. Επικαλείται τον Όμηρο και τον Τειρεσία, τον μάντη από τη Θήβα που έβλεπε αυτά που δεν μπορούσε το μάτι να δει. Όπως έγραψε ο φιλόσοφος Ρενέ Ντεκάρτ “είναι η ψυχή που βλέπει και όχι το μάτι”. Ο Ουίλιαμ Μπλέικ, από τους καλύτερους ερμηνευτές του Μίλτον, σημείωσε πως “το μάτι της φαντασίας είδε πέρα από τα στενά όρια της απλής όρασης”.

Όταν ξεκίνησε τον “Χαμένο Παράδεισο” το 1658 πενθούσε. Πενθούσε για τον θάνατο της δεύτερης συζύγου του και γι' αυτόν του Όλιβερ Κρόμγουελ. Ο Κρόμγουελ κατείχε το αξίωμα του αρχηγού κράτους της Αγγλίας. Με τον θάνατο του η δημοκρατία σταδιακά κατέρρευσε. Ο “Χαμένος Παράδεισος” είναι μια προσπάθεια να εξηγηθεί ένας κόσμος που κατακρημνίζεται. Να δικαιολογηθούν οι τρόποι του Θεού πάνω στον άνθρωπο.

Η δικαιοσύνη του Θεού

Τα βιογραφικά στοιχεία δεν πρέπει να υποβαθμίσουν τη σημασία της θεολογίας στο ποίημα. Την ίδια στιγμή, λειτουργώντας αντιφατικά-αποτρεπτικά, το θρησκευτικό λεξικό του Μίλτον είναι ένας από τους λόγους που στρέφουν αλλού το βλέμμα τους οι αναγνώστες και όχι στο έργο του. Η χρήση του έχει εκπέσει. Ο Μίλτον ασχολήθηκε με ζητήματα θεολογικής διαμάχης, ζητήματα τόσο διαφορετικά όπως η ανοχή, ο χωρισμός, η σωτηρία...

Το ποίημα ξεκινά με τον Σατανά, τον “προδότη άγγελο”, που έχει ριχτεί στην κόλαση μετά την εξέγερση του απέναντι στο Θεό. Αρνείται να υποταχθεί σ' αυτό που αποκαλεί “Τυραννία του Παραδείσου” και αναζητά εκδίκηση βάζοντας σε πειρασμό το αγαπημένο δημιούργημα του Θεού: τον άνθρωπο! Ο κριτικός λογοτεχνίας Κρίστοφερ Ρικ σημειώνει πως “Ο Χαμένος Παράδεισος” είναι “σοβαρό επιχείρημα για τη δικαιοσύνη του Θεού”. Ο Θεός του Μίλτον κρίνεται άκαμπτος, σκληρός. Εν αντιθέσει με τον Σατανά που διαθέτει σκοτεινό χάρισμα και επαναστατική απαίτηση για αυτοδιάθεση. Ο λόγος του διανθίζεται με τη γλώσσα της δημοκρατικής διακυβέρνησης και η διακήρυξη του “καλύτερα να βασιλεύεις στην Κόλαση, παρά να υπηρετείς στον Παράδεισο”.

Τα πυρετώδη όνειρα

Αιρετικοί συγγραφείς όπως ο Πέρσι Σέλεϊ βρήκαν αδελφή ψυχή στην απεικόνιση του Σατανά. Ο Ουίλιαμ Μπλέικ, ο οποίος αμφισβήτησε την ιδέα της Πτώσης, παρατήρησε πως “ο λόγος που ο Μίλτον έγραψε πιεσμένος για Αγγέλους και τον Θεό και απελευθερωμένος για διαβόλους και την κόλαση είναι επειδή ήταν αληθινός ποιητής και στο πλευρό του Σατανά χωρίς να το ξέρει”. Ο Μίλτον πάντως πίστευε ότι αποστολή του ήταν να κηρύξει τη βασιλεία του Θεού στη γη. Ενώ απεχθανόταν την ελεώ Θεού εξουσία, ήταν πρόθυμος να υποταχθεί σ' αυτή του Θεού πιστεύοντας πως “επαναστατώντας απέναντι στους τυράννους δείχνεις την υπακοή σου στον Θεό”. Το έπος του Μίλτον μπορεί να κυριαρχείται από πολιτικές, θεολογικές διαμάχες, εντούτοις υπάρχει και το στοιχείο της αγάπης, του έρωτα. Στην εκδοχή του Μίλτον η Εύα παραδίδεται στον πειρασμό για να είναι πιο κοντά στον Αδάμ. Το εν λόγω έργο κέρδισε αμέσως την αποδοχή του κοινού. Λέγεται ότι όταν έγραφε τον “Χαμένο Παράδεισο” είχε πυρετώδη όνειρα και μόλις ξυπνούσε είχε ολόκληρα κομμάτια διαμορφωμένα στο μυαλό του. Το ποίημα στη χώρα μας κυκλοφορεί από τους εκδοτικούς “Μίνωας,” Οδός Πανός”, “Γκοβόστη”, “Δαμιανός”, “Φιλιππότης”.

Πηγή

- “Why you should re-read Paradise Lost”, by Benjamin Ramm [bbc.com]