Ο κινηματογράφος ως μέσο πολιτικής έκφρασης, ανησυχίας, προβληματισμού. Καθόλου παράξενο. Σχεδόν από το ξεκίνημα του έγινε ισχυρό “όπλο” προπαγάνδας και δεν θα σταματήσει να λειτουργεί (και) μ' αυτόν τρόπο. Στην Ελλάδα το πολιτικό σινεμά πότε δεν εκτιμήθηκε όσο έπρεπε, δεν προβλήθηκε όσο θα έπρεπε, δεν πήρε τον χώρο που θα έπρεπε. Οι ταινίες που εξέφραζαν κάποιον κοινωνικό προβληματισμό, “πνίγονταν” από το μελόδραμα, τις φαρσοκωμωδίες και τα επικά, πατριωτικά φιλμ. Η δεκαετία του '60 γίνεται η αφετηρία για την ισχυρή παρουσία του είδους στη χώρα μας. Από τη μία ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, στα τέλη αυτής, κι από την άλλη ο Παντελής Βούλγαρης, από τα μέσα της δεκαετίας.

Δεν υπάρχει σύγκρουση, στην ουσία συμπόρευση των δύο. Κι αν το σινεμά του πρώτου είναι ποιητικό και η ελληνική φύση στήριγμα του ισχυρό, το σινεμά του δεύτερου είναι πιο ρεαλιστικό, πιο συναισθηματικό και βαθύτατα ανθρωποκεντρικό. Αμφότερα όμως ενοχλητικά την εποχή που παρουσιάστηκαν. Σίγουρα ήταν κάτι διαφορετικό, κάτι νέο, κάτι που η ελληνική κοινωνία δεν είχε συνηθίσει. Τολμηρό σινεμά, στα όρια του ριζοσπαστικού, που δεν αμφισβήτησε έντονα την άρχουσα τάξη, όμως σίγουρα τις έθεσε ζητήματα που ήθελε να ξεχάσει, να συκοφαντήσει. Ο Παντελής Βούλγαρης, ο δημιουργός που έσωσε τις μικρές-μεγάλες στιγμές της ιστορίας μας, τα χρόνια μας...

Η μοναδική επιλογή

Ο Βούλγαρης επιλέγει λοιπόν τον άνθρωπο. Δεν είναι αναπάντεχη επιλογή. Μερικές φορές είναι η μοναδική επιλογή. Το θέμα είναι πώς καταλήγεις σ' αυτή και πώς τη δικαιώνεις. Για τον Βούλγαρη είναι η αντίφαση που κατοικεί και οδηγεί τον άνθρωπο. Η δύναμη και η αδυναμία του. Η αντοχή και η εγκατάλειψη. Η ευαισθησία και ο κυνισμός. Τα εσωτερικά δίπολα, αλλά και το μέγα εξωτερικό: νίκη-ήττα, η ζωή δηλαδή.

Η πολιτική και κοινωνική έκφραση της Ελλάδας, από τα 60's ως τις μέρες μας, η επιστροφή στο παρελθόν και η υπενθύμιση της επίδρασης του στο σήμερα, στη συλλογική μνήμη. Ο Βούλγαρης θα στρέψει την κάμερα σε αυτούς που συγκροτούν τους “κάτω” και θα εξωτερικεύσει τον ψυχισμό τους που σπαράσσεται από ποικιλόμορφες ανεξέλεγκτες καταστάσεις. Θα το δούμε με θέμα τον Εμφύλιο, την Αντίσταση, την εξορία στη χούντα, τις διώξεις των αριστερών στο μετεμφυλιακό κράτος...

Ο Βούλγαρης δεν ψάχνει δοξασμένους ήρωες και επικές στιγμές. Ψάχνει και αναδεικνύει αυτούς που προσπαθούν, μοχθούν να αντέξουν. Δεν τα καταφέρνουν πάντα και όταν ο μόνος δρόμος είναι αυτός της ήττας, τότε τον περπατούν δίχως φόβο και πάθος. Για τον Βούλγαρη ισχύει η νομοτέλεια του λουλουδιού που ανθίζει στο τσιμέντο, το αλύγιστο του έρωτα και της αγάπης και η σωτηρία μέσα από την καταστροφή. Ακόμη κι αν η καλλιτεχνική έκφραση αδικεί το προσκήνιο και παρασκήνιο της Ιστορίας και της κοινωνίας, η αρχετυπική μορφή του ανθρώπου που κερδίζει και χάνει τα πάντα κυριαρχεί και δίνει στον Βούλγαρη αυτό που του αξίζει: την αναγνώριση! Την αναγνώριση της τόλμης, του θάρρους και της διάθεσης να εκτεθεί, να ψάξει πέρα από το όριο που έθετε και θέτει ο νικητής, η αμετακίνητη κατάσταση. Ο Βούλγαρης αποδέχεται αυτό που έχει διαμορφωθεί-επιβληθεί, όμως δεν αποδέχεται το προσπέρασμα και την τοποθέτηση του ανθρώπου στο περιθώριο, δεν αφήνει τους αφανείς ήρωες να χαθούν μέσα στην οχλοβοή και τον ενοχλητικό ήχο της έπαρσης και της αλαζονείας.

Απέναντι στον φανατισμό

Ο Παντελής Βούλγαρης γεννήθηκε στην Αθήνα στις 23 Οκτωβρίου του 1940. Το 1960 γράφτηκε στη σχολή Σταυράκου για να σπουδάσει κινηματογράφο, ενώ από το 1961 μέχρι το 1965 εργάστηκε ως βοηθός σε 35 ταινίες της “Φίνος Φιλμ”. Το 1965 παρουσίασε την πρώτη του ταινία, μικρού μήκους, “Ο κλέφτης”. Εφτά χρόνια μετά έρχεται “Το προξενιό της Άννας”, η πρώτη μεγάλου μήκους.

Ο Βούλγαρης περνά αμέσως το στίγμα του, φέρνει στο προσκήνιο τον άνθρωπο που παλεύει να σταθεί όρθιος, να επιβιώσει υπό ασφυκτικές συνθήκες. Μαζί αποκαλύπτει σταδιακά και όσα θέλει να μείνουν κρυμμένα η συντηρητική κοινωνία και η αντιδραστική εξουσία. Κερδίζει τα πρώτα του βραβεία, στο Φεστιβάλ Βερολίνου και Θεσσαλονίκης. Την επόμενη χρονιά θα ξαφνιάσει ευχάριστα με τον “Μεγάλο Ερωτικό”, ποιητική μεταφορά στη μεγάλη οθόνη του ομώνυμου δίσκου, του Μάνου Χατζιδάκι. Όταν θα προβληθεί το “Happy Day” το 1976, οι προθέσεις του Βούλγαρη είναι πια ξεκάθαρες.

Να σπάσει τα δεσμά της οπισθοδρόμησης, της αντίδρασης, της βαρβαρότητας, να τα βάλει με τον κάθε μικρόνοο, με τον κάθε φανατισμένο, με τον κάθε εχθρό της Δημοκρατίας. Το 1980 θα διχάσει το κοινό με το βιογραφικό “Ελευθέριος Βενιζέλος 1910-1927” και πέντε χρόνια μετά θα σαρώσει με τα “Πέτρινα Χρόνια”. Ακολουθεί “Η φανέλα με το 9”. Τη δεκαετία του '90 θα μας δώσει δύο ταινίες μοναδικές: “Ήσυχες μέρες του Αυγούστου (1991), “Όλα είναι δρόμος” (1998). Γίνεται ο δικός μας Κριστόφ Κισλόφσκι ως προς το ύφος. Η αμεσότητα του σκληρού ελληνικού αστικού τοπίου και η ζεστασιά των ανθρώπων της χώρας του, του δίνουν τη δική του ξεχωριστή ταυτότητα.

Στα χρόνια της κρίσης θα μας δώσει τη δραματική, με θέμα τον Εμφύλιο, “Ψυχή βαθιά” και πριν δυο χρόνια “Το τελευταίο σημείωμα”. Ο Παντελής Βούλγαρης πάντα ανήσυχος, πάντα παρών με ειλικρινείς προθέσεις και περισσή ευαισθησία.