Η ταινία που παρουσιάζουμε σήμερα πρέπει να ιδωθεί “Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη”. Είναι ο μοναδικός τρόπος. Τα κομμάτια διάσπαρτα. Το θρόισμα του ανέμου και το νερό της βροχής θα τα μετακινήσουν, θα τα τακτοποιήσουν και όταν βγει ήλιος λαμπρός θα ξεπροβάλλει χέρι ανθρώπινο που θα ζητά το νόημα της ύπαρξης του. Άπνοια, ξηρασία και η άμμος στην κλεψύδρα του χρόνου να καίγεται και να εξατμίζεται. Το καθρέφτισμα του φωτός στο νέο γυάλινο σώμα θα στείλει πίσω το είδωλο του ανθρώπου ανεστραμμένο. Όταν το χέρι το αγγίξει, τότε θα δημιουργηθεί ξανά και το άτομο που θα σταθεί κάτω από τον ουράνιο θόλο θα κρατά δύο μάσκες.

Η μία θα είναι το πρόσωπο και η άλλη το προσωπείο. Η ύπαρξη και η αέναη προσπάθεια νοηματοδότησης της. Ο πρώτος και παντοτινός ρόλος που κάνει την ανθρώπινη ζωή έργο ατέλειωτο και την ενσάρκωση του χίμαιρα, σισύφειο μαρτύριο που όμως είναι απαραίτητο για να κατανοηθεί το δισυπόστατο που υπάρχει μέσα μας.

Ο Θεός δεν μπορεί να βοηθήσει, απουσιάζει και το άτομο μένει μόνο του να ανακαλύψει τι το οδηγεί στη ζωή και πού βρίσκονται όλα όσα το ολοκληρώνουν. Στον άλλον, σε αυτόν που θα βρεθεί δίπλα μας και σε ανύποπτη στιγμή οι δύο θα γίνουν ένα και το ένα το μοναδικό και απόλυτο προσωπείο. Η Persona του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είναι η 15η ταινία που σας παρουσιάζει το G-Weekend Journal.

Η ποίηση των σωμάτων

Η πιο προσωπική ταινία του Μπέργκμαν και η καλύτερη σύμφωνα με τον υπογράφων. Ο σουηδός σκηνοθέτης ανατέμνει την ανθρώπινη ύπαρξη και καταλήγει στο συμπέρασμα πως κανείς δεν είναι μόνος του. Πάντα θα υπάρχει κάποιος που θα τον συμπληρώνει. Το άλλο μισό δεν είναι μια αόριστη, ρομαντική, έννοια, αλλά είναι σάρκα από τη σάρκα μας, ευχή και κατάρα, ο παράδεισος και η κόλαση μας.

Κάτι αντίστοιχο είδαμε στη “Διπλή ζωή της Βερόνικα”, του Κριστόφ Κισλόφσκι, όμως η απόσταση τω δύο ταινιών είναι μεγάλη. Ο Πολωνός βασίζεται περισσότερο στο συναίσθημα και στο αλάνθαστο του ενστίκτου. Ο Μπέργκμαν όμως κινείται με ακρίβεια, βαθιά προσήλωση σε αυτό που θέλει να αποκαλύψει και πίστη στη άμεση ποίηση των σωμάτων και των ψυχών τους.

Η “Pesrona” είναι ό,τι πιο ποιητικό στη φιλμογραφία του και αυτό γιατί πρόθεση του είναι να εμφανίσει τον κόσμο που κρύβεται μέσα και έξω από μας. Είναι ρεαλισμός στην απόλυτη μορφή του, δίχως συμβιβασμούς, υποχωρήσεις και άχρηστες ωραιοποιήσεις. Ρεαλισμός στα όρια του κυνισμού και παράδοση σε μας μιας αλήθειας τόσο καθαρής, που αγγίζει το τέλειο.

Και ποίηση δεν είναι μόνο η άλλη ματιά, αλλά και ο εντοπισμός των σταθερών που κρύβονται πίσω από πρόσωπα απρόσωπα, από ταχύτητες τεχνητά ενισχυμένες που φέρνουν το κάψιμο του ανθρώπινου άστρου πρόωρα. Η σταθερά του Μπέργκμαν είναι η αποκωδικοποίηση της ύπαρξης και στην “Persona” ο ρόλος που προσπαθούμε να παίξουμε από τη στιγμή που καταλαβαίνουμε τον εαυτό μας. Αυτόν του ανθρώπου. Όταν ο ρόλος πραγματωθεί, τότε ακολουθεί “Σιωπή”.

Μετά τη σιωπή...

Η αναφορά σε δύο προηγούμενες ταινίες του Μπέργκμαν δεν είναι τυχαία. Η “Persona” μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί κορύφωση της “τριλογίας της Σιωπής”. Σε αυτήν περιλαμβάνονται το “Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη”, “Οι κοινωνούντες” και η “Σιωπή”. Σε αυτήν ο Σουηδός εξερευνά την ύπαρξη του Θεού.

Είναι η απελπισμένη του προσπάθεια να νιώσει ότι όντως υπάρχει κάτι ανώτερο που συνδέει την ανθρωπότητα. Όταν καταλήγει πως ο Θεός απουσιάζει, τότε η σιωπή καλύπτει τα πάντα. Από κει ξεκινά η αγωνιώδης προσπάθεια να βρεθεί το νόημα της ύπαρξης, να μελετηθεί η ανθρώπινη ψυχοσύνθεση.

Αυτό που κινητοποιεί τον Μπέργκμαν είναι η περιέργεια και η φιλοδοξία για την απόλυτη κατανόηση του εαυτού. Αυτό είναι που οδηγεί και το έργο του, αλλά και το νόημα της τέχνης. Πώς να υπάρξει καλλιτεχνική έκφραση όταν ο άνθρωπος δεν είναι σταθερός δέκτης. Ακόμη κι όταν τον ξεπερνά, αυτόν αφορά και ο άνθρωπος είναι αυτός που θα τη στείλει στο άπειρο. Το μυστικό, λοιπόν, βρίσκεται σε μια μάσκα, ένα προσωπείο που κρύβει, προστατεύει, αποσιωπά και απομονώνει. Ε, ο Μπέργκμαν σπάει την “Persona” και όλα έρχονται στο φως.

Εξομολόγηση και κάθαρση

Η ταινία έχει να κάνει με τους ρόλους που καλείται να παίξει ο άνθρωπος και ειδικότερα η γυναίκα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο σκηνοθέτης επιλέγει δύο γυναίκες (Λιβ Ούλμαν, Μπίμπι Άντερσον) για να ξεδιπλώσει την ιστορία του. Σε μια πατριαρχική κοινωνία (ακόμη και σήμερα) ο ρόλος της γυναίκας υποτιμάται, αγνοείται, σχεδόν απαξιώνεται... Ωστόσο, είναι πιο σημαντικός, αφού αυτή φέρνει στον κόσμο τη ζωή (μητέρα), αυτή στέκεται δίπλα στον άντρα (σύντροφος), αυτή ικανοποιεί τις ανάγκες του (ερωμένη), αυτή καλείται να αποδείξει ότι είναι ισότιμη με το άλλο φύλο (καριέρα).

Το πλαίσιο είναι ασφυκτικό με το “καλημέρα” και για να αντέξει η γυναίκα πρέπει να έχει τη δύναμη και το σθένος 100 ανδρών! Η διανομή όμως μερικές φορές είναι αφόρητη και η γυναίκα δεν μπορεί να σηκώσει το βάρος. Όπως η Ελίζαμπεθ Βόγκλερ (Λιβ Ούλμαν), ηθοποιός. Την ώρα που βρίσκεται πάνω στη σκηνή του θεάτρου σταματά να μιλά. Κοιτά το κενό και ξαφνικά την πιάνουν τα γέλια. Δεν επιστρέφει, ούτε εμφανίζεται την επόμενη μέρα στην πρόβα. Μπαίνει στο νοσοκομείο και τη φροντίδα της αναλαμβάνει η νοσοκόμα Άλμα (Μπίμπι Άντερσον). Νέα και άπειρη.

Μετά από λίγο καιρό η διοίκηση του νοσοκομείου αποφασίζει να της δώσει εξιτήριο, μια και είναι σωματικά και ψυχικά υγιής. Η επικεφαλής γιατρός θα στείλει τις δύο γυναίκες στο εξοχικό της, θεωρώντας ότι εκεί θα βοηθηθεί περισσότερο η Βόγκλερ. Εκεί, θα στηθεί το σκηνικό για την ανακάλυψη της ταυτότητας τους μέσα από μια διαδικασία-αποκάλυψη. Η νοσοκόμα Άλμα εξομολογείται στην Ελίζαμπεθ και είναι σαν οι δυο γυναίκες να βιώνουν τη δική τους “Κόλαση του Δάντη”. Η συνύπαρξη τους θα γίνει η Κόλαση, το Καθαρτήριο και ο Παράδεισος (που δεν υπάρχει).

Η συγχώνευση δύο προσώπων

Ο Μπέργκμαν, όπως και στην “τριλογία της Σιωπής”, έτσι και δω επιλέγει κλειστούς χώρους (στο μεγαλύτερο μέρος της ταινίας) για να αποτυπώσει το σενάριο. Η θεατρικότητα των σκηνών ξεκάθαρη και ο συγχρονισμός των δύο πρωταγωνιστριών ευδιάκριτος. Η πειθαρχία τους παροιμιώδης.

Δεν περισσεύει τίποτα στην ερμηνεία τους και η σιωπή της μίας (Ούλμαν) συμπληρώνεται από τους ιδιαίτερους μονολόγους της άλλης (Άντερσον). Στην ουσία συνομιλούν, αλλά όχι με τον κλασικό τρόπο. Τα λόγια της νοσοκόμας είναι απάντηση σε όσα κρατά μέσα της η ηθοποιός.

Τα γκρο πλαν του Μπέργκμαν όπως πάντα “λένε” περισσότερα απ' όσα δείχνουν, ενώ φροντίζει να εναλλάσσει τις δύο στο προσκήνιο. Με τον τρόπο αυτόν καταφέρνει να πει την ιστορία δύο φορές στην ίδια σκηνή (τελευταία συνομιλία τους). Επιπλέον, τα οπτικά εφέ δεν χαραμίζονται και του δίνουν τη δυνατότητα να μας παρουσιάσει τη συγχώνευση των δύο προσώπων (αφού έχει προηγηθεί αυτή του εσωτερικού τους κόσμου). Η ταινία, βέβαια, οφείλει πολλά στη φωτογραφία του Σβεν Νίκβιστ, όπως και στην ανταπόκριση των δύο γυναικών. Καμία υπερβολή, λιτές, ουσιαστικές, τέλειες. Η “Persona” είναι το διαμάντι του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν και πάντα θα συγκλονίζει.