Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης: Εις το διηνεκές...

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης: Εις το διηνεκές...

Αν ανοίξεις το λεξικό και ψάξεις τη λέξη “κοσμοκαλόγερος” θα βρεις το όνομα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. “Ο μοναχός που ενώ φέρει το μοναχικό σχήμα δεν ζει σε μοναστήρι, αλλά έξω στην κοινωνία”. Ο εν λόγω ήταν και είναι των γραμμάτων μας, όμως δεν αφορά τη ζωή του, αλλά τον τρόπο γραφής του. Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης είναι ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι και δεν χρειάζεται κτητικές αντωνυμίες ή άλλα φραστικά σχήματα που να υποδηλώνουν την ελληνικότητα του. Ναι, ήταν μεγάλος Έλληνας, ωστόσο δεν υπάρχουν σύνορα για ένα τόσο σπουδαίο συγγραφέα. Η σπουδαιότητα έγκειται στην ανόθευτη ποίηση που εκπέμπει ο λόγος του. Γιατί ποίηση σημαίνει να αποκαλύπτεις, να απελευθερώνεις τους ανθρώπους και την ψυχή τους. Όπως, λοιπόν, ο μεγάλος Ρώσος αποτύπωνε με ενάργεια και διεισδυτικότητα τη σκοτεινή πλευρά κάθε ανθρώπινης ύπαρξης, έτσι και ο Παπαδιαμάντης τη διάβασε και την κατανόησε. Ο Οδυσσέας Ελύτης μας καλεί να τον μνημονεύουμε στα δύσκολα. Αν τον διαβάζουμε θα προχωρούμε καθάρειοι και σίγουροι για τη σωτηρία της ψυχής (μας).

image

Τα πρώτα γράμματα και το Άγιο Όρος

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης γεννήθηκε στη Σκιάθο στις 4 Μαρτίου 1851. Η οικογένεια του ήταν πολύτεκνη. Η σειρά των παιδιών ήταν η εξής: Εμμανουήλ (πέθανε σε νεαρή ηλικία), Ουρανία, Χαρίκλεια, Αλέξανδρος, Σοφούλα, Γεώργιος και Κυρατσούλα. Ο πατέρας του Αδαμάντιος Εμμανουήλ, γόνος ναυτικής οικογένειας, ήταν ιερέας του νησιού στο οποίο επικρατούσε ήδη από τον 18ο αιώνα η εκκλησιαστική παράδοση των Κολλυβάδων. Η μητέρα του Γκιουλώ (Αγγελική) Αλεξάνδρου Μωραϊτη καταγόταν από αρχοντική οικογένεια του Μυστρά η οποία εγκαταστάθηκε στη Σκιάθο προς το τέλος του 18ου αιώνα.

Φοίτησε στο δημοτικό σχολείο Σκιάθου (1856-1860) όπου φέρεται εγγεγραμμένος με το όνομα Αλέξανδρος Παπά Διαμάντης, στο Ελληνικό Σχολείο Σκιάθου (1860-1862) με το όνομα Αλέξανδρος Παπά Αδαμαντίου και στο Σχολαρχείο Σκοπέλου (στη Γ΄ τάξη κατά το σχολικό έτος 1865-1866) με το όνομα Αλέξανδρος Αδαμαντίου ιερέως. Κατά το σχολικό έτος 1867-1868 εγγράφεται στην Α΄ τάξη του Γυμνασίου Χαλκίδος ως Αλέξανδρος Αδαμαντιάδης. Κατά τη διάρκεια του επόμενου έτους έρχεται σε σύγκρουση με τον καθηγητή των Ιερών (δλδ θρησκευτικών), ο οποίος του φαινόταν «πλέον του δέοντος αγράμματος» και εγκαταλείπει τη φοίτηση στη μέση της χρονιάς. Το 1869 παίρνει το ενδεικτικό της Β’ τάξης από τη Χαλκίδα και τον Οκτώβριο εγγράφεται στη Γ΄ τάξη του Γυμνασίου Πειραιώς. Στα τέλη Ιανουαρίου 1870 διακόπτει τη φοίτηση και επιστρέφει στη Σκιάθο. Ένα χρόνο αργότερα βρίσκεται στην Αθήνα με συστατικές επιστολές του ηγουμένου της μονής Ευαγγελιστρίας Σκιάθου Δαμιανού προς τον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Κουμουνδούρο και τον υπάλληλο του υπουργείου Παιδείας Βαλαβάνη. Το 1872, τον Ιούλιο, πραγματοποιεί ταξίδι στο Άγιο Όρος, φιλοξενούμενος του μοναχού Νήφωνα της Μονής Δοχειαρίου. Το επόμενο έτος εγγράφεται στην τετάρτη τάξη του Βαρβακείου Λυκείου των Αθηνών και παραδίδει ιδιαίτερα μαθήματα.

image

Πυκνή, μεγάλη, συγγραφική πορεία

Το 1874 γράφει το πρώτο λυρικό ποίημα, στη μητέρα του. Παίρνει το απολυτήριο Γυμνασίου και εγγράφεται στη Φιλοσοφική. Δεν θα πάρει πτυχίο ποτέ. Το 1876 τον βρίσκει να γράφει ανυπόγραφα θρησκευτικά άρθρα και με μεγάλες οικονομικές δυσχέρειες. Τρία χρόνια αργότερα, κατόπιν συστάσεως του Βλάση Γαβριηλίδη, δημοσιεύεται σε επιφυλλίδες της εφημερίδας “Νεολόγος Κωνσταντινουπόλεως” το πρώτο ιστορικό του μυθιστόρημα “Η Μετανάστις” με υπογραφή Α. Πδ. Ακολουθεί ο στρατός και τον Οκτώβριο του 1881 δημοσιεύει το ποίημα “Δέησις” στο περιοδικό “Σωτήρ”. Το Νοέμβριο του 1882 προσλαμβάνεται ως μεταφραστής στην “Εφημερίδα”. Τον Φεβρουάριο του 1883 δημοσιεύεται το μυθιστόρημα “Οι Έμποροι των των Εθνών” με το ψευδώνυμο “Μποέμ”, ενώ το 1884, ανυπόγραφα, η “Γυφτοπούλα” στην “Ακρόπολη”. Πλέον έχει βρει τη συγγραφική οδό και σε τακτά διαστήματα γράφει διηγήματα. Οι συνεργασίες αυξάνονται όπως και οι μεταφράσεις, τα άρθρα, σύντομα κείμενα, κ.α. Το 1903 μένει όλο το έτος στη Σκιάθο και στο περιοδικό “Παναθήναια” δημοσιεύεται “Η Φόνισσα”.

Το 1904, τέλη Σεπτεμβρίου, επιστρέφει στην Αθήνα. Ο Γιάννης Βλαχογιάννης τον βοηθάει αναθέτοντας του μεταφραστικές εργασίες. Η συνεχής εργασία, το κάπνισμα και το κρασί αρχίζουν να τον καταβάλλουν. Δύο χρόνια μετά μετακομίζει στη Δεξαμενή στο Κολωνάκι όπου θα μείνει άλλα δύο μέχρι να φύγει οριστικά για Σκιάθο. Στις 13 Μαρτίου 1908 γιορτάζεται στον φιλολογικό σύλλογο “Παρνασσός” η συγγραφική εικοσιπενταετηρίδα του. Τέλη Μαρτίου πηγαίνει στη Σκιάθο. Δεν θα επιστρέψει στην Αθήνα. Τα μεσάνυχτα 2 προς 3 Ιανουαρίου 1911 πεθαίνει από πνευμονία.

image

Παπαδιαμάντης, ο μεταφραστής

Ο Σκιαθίτης έχει μείνει γνωστός για τα διηγήματα και τα μυθιστορήματα του. Δικαίως. Μολαταύτα, οι μεταφράσεις του στέκονται σε υψηλό επίπεδο και μνημονεύονται ακόμη και σήμερα. Ειδικά αυτή που έκανε για το “Έγκλημα και Τιμωρία” του Φ. Ντοστογιέφσκι.

Ο Παπαδιαμάντης, όπως αναφέρει σε δηλώσεις της στην “Καθημερινή” η καθηγήτρια Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, πρόεδρος της Εταιρίας Παπαδιαμαντικών Σπουδών, “βιοποριζόταν από τη μετάφραση σε εφημερίδες και περιοδικά. Ήταν επιλογή του; Τι ακριβώς είχε μεταφράσει;” [...] Η κ.Φαρίνου-Μαλαματάρη μας πληροφορεί ότι γνώριζε γαλλικά και αγγλικά (όχι συνηθισμένο στην εποχή του) και ότι δεν μετέφραζε πάντα από το πρωτότυπο αλλά και διαμεσολαβημένα. Σε άλλο σημείο τονίζει ότι ο Παπαδιαμάντης ως μεταφραστής αναμετριέται γλωσσικά και ιδεολογικά με μια ποικιλία κειμένων των ξένων πολιτισμών, που πηγαίνουν από πίσω ως τη ρωμαϊκή εποχή και πέρα ως τους χρυσοθήρες της Καλιφόρνιας και πάνω ως τη γαλλική επιστημοσύνη και βικτωριανή αριστοκρατία. Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του, “θησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείας”, και τον ιδιότυπο ρυθμό της. Απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με απρόσμενους τρόπους.

Ο Γιώργος Κατσίμπαλης σημειώνει ότι το “μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη, απέραντο και σκορπισμένο ανώνυμα σ' ένα πλήθος έντυπα που αγνοούμε, θα είναι αδύνατο ποτέ να εξακριβωθεί και να το γνωρίσουμε κυριολεκτικά”.

Σύμφωνα με τον Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλο, σε άρθρο του στην “Ελευθεροτυπία”, ο Παπαδιαμάντης υπήρξε “δημοσιογράφος μεταφραστής”, αυτό ήταν το επάγγελμα που άσκησε. Σημειώνει πως ο εν λόγω ήταν ανυπότακτος μεταφραστής. “Οι μεταφραστικές του ελευθερίες, όταν δεν πρόκειται για ιστορικά έργα, είναι μεγάλες, συχνές και απροσδόκητες, προπάντων στις περιπτώσεις που τον ενοχλούν οι θεολογικές αντιλήψεις του μεταφραζόμενου συγγραφέα”. Το σίγουρο είναι ότι δεν θα μάθουμε ποτέ ποιος ακριβώς ήταν ο όγκος της μεταφραστικής δουλειάς του Α.Π.

image

Ο ποιητής

Ο “ποιητής Παπαδιαμάντης” δεν είναι καθόλου γνωστός στο ευρύ κοινό. Το πεζογραφικό έργο έχει εκτοπίσει το ποιητικό που όμως αξίζει να αναφερθεί. Πρώτα απ' όλα, σε αυτό φαίνονται πιο εύκολα οι ποικίλες εκφράσεις του Σκιαθίτη. Υπάρχουν και στα διηγήματα και τα μυθιστορήματα του, όμως στην πιο μικρή φόρμα της ποίησης διακρίνονται καλύτερα. Ο λυρισμός, η βύθιση στα μύχια της ψυχής και της ανθρώπινης ύπαρξης, ο έρωτας, η σάτιρα, το προφίλ μιας εποχής, η αγιοσύνη, η ευλάβεια.

Η “Παπαδιαμαντική” ποίηση βασίζεται στον έμμετρο, ομοιοκατάληκτικο λόγο. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά γιατί μιλάμε για ποιήματα που γράφτηκαν την περίοδο 1874-1910. Αν “προχωρήσουμε” λίγα χρόνια μετά, θα δούμε κάτι ανάλογο, υψηλού επιπέδου, στον Καρυωτάκη. Ο Παπαδιαμάντης γράφει ερωτικά, ύμνους, σατιρικά, αλλά και πιο ελεύθερα ποιήματα. Η έκταση αυτών δεν είναι πάντα ίδια, ούτε η διάρθρωση. Μπορεί ακόμη και με έναν στίχο να περάσει αυτό που θέλει. Καταπιάνεται με τις διαχρονικές θεματικές της ποίησης και καταφέρνει να αναδείξει ανάγλυφα τη φιλοσοφία, τη θεώρηση του για τη ζωή χρησιμοποιώντας και κάμπτοντας τη στρυφνή καθαρεύουσα.

image

Η Φόνισσα, κοινωνικόν μυθιστόρημα

Το έργο-σφραγίδα του “Παπαδιαμαντικού σύμπαντος”. Ο λόγος που δεσπόζει στη βιβλιογραφία του είναι γιατί προστίθεται σε όσα άξια έχουν προηγηθεί: Βαρδιάνος στα σπόρκα κι άλλα διηγήματα, Φτωχός Άγιος, Νοσταλγός, κ.α. Ξεχωρίζει στο όλον του πολύπλευρου έργου του Σκιαθίτη. Γραμμένο στην καθαρεύουσα, διαρθρωμένο σε 17 κεφάλαια. Δημοσιεύθηκε σε συνέχειες από τον Ιανουάριο ως τον Ιούνιο του 1903 στο περιοδικό “Παναθήναια”. Φέρει υπότιτλο ξεκάθαρο των προθέσεων του συγγραφέα: Κοινωνικόν μυθιστόρημα.

Η πλοκή εκτυλίσσεται στην πατρίδα του, τη Σκιάθο. Με τη Φόνισσα ο Παπαδιαμάντης διαχωρίζει τη θέση του καταγγέλλοντας την κοινωνία-δυνάστη. Πώς; Αναδεικνύοντας και στηλιτεύοντας τον θεσμό της προίκας που “έπνιγε” τις οικογένειες και ιδιαίτερα τα θηλυκά μέλη αυτών. Οι γονείς ήταν υποχρεωμένοι να ενισχύσουν τη θυγατέρα με ακίνητα (σπίτι), κτήματα, είδη οικοκυρικής, ιματισμό και μετρητά. Βάρος δυσβάσταχτο, όταν οι περισσότερες οικογένειες είχαν αρκετά κορίτσια να παντρέψουν.

Από κει πιάνεται ο Παπαδιαμάντης και ξεδιπλώνει την ανατρεπτική και προκλητική, τότε, ιστορία του. Η φωνή που ασφυκτιά εξέρχεται από το στόμα της γραίας Χαδούλας, της πασίγνωστης πια Φραγκογιαννούς. Η ηρωίδα του πόρρω απέχει από τα κυρίαρχα πρότυπα συμπεριφοράς. Ο Παπαδιαμάντης την “αναγκάζει” να αναμετρηθεί με τους μεγάλους της καημούς, προβληματισμούς. Με την σκιαθίτικη κοινωνία. Ο λόγος του εισδύει αργά και μεθοδικά στα μύχια της ψυχής της και φέρνει στο φως την επιθυμία που “στραγγαλίζουν” οι συμβάσεις και οι επιβαλλόμενοι κανόνες.

Το ύφος και η ατμόσφαιρα που δημιουργεί ο Παπαδιαμάντης παρασύρουν τον αναγνώστη στο σκοτεινό μονοπάτι της Χαδούλας. Ο συγγραφέας αποκαλύπτει την απειλή-κοινωνική επιταγή και τη μορφοποιεί στην πιο αγνή, άδολη, ύπαρξη: Το μωρό. Τα νεογέννητα θα γίνουν θυσία στα χέρια της Φραγκογιαννούς. Θυσία στον δικό της Θεό. Τον κρυμμένο στο μυαλό της, που όμως τίποτα δεν μπορεί να εμποδίσει τον νου της να ψηλώσει και να τον απελευθερώσει. Λίγο πριν τον πρώτο της φόνο (πνίγει την εγγονή της) ξεκινά την ομολογία-υπεράσπιση της. Δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα:

Α! ιδού... Κανέν πράγμα δεν είναι ακριβώς ό,τι φαίνεται, αλλά παν άλλο-μάλλον το εναντίον. Και

Ο Χριστός είπεν, όπως είχεν ακούσει η Φραγκογιαννού να της εξηγή ο πνευματικός της, ότι όποιος αγαπά την ψυχήν του, θα την χάση, κι όποιος μισεί την ψυχή του, εις ζωήν αιώνιον θα την φυλάξη.

Η αυτόκλητη τιμωρός πεθαίνει και χάνεται εις το ήμισυ του δρόμου, μεταξύ της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης. Εκεί, ανάμεσα στους άγραφους νόμους και την ατομική πίστη βρίσκεται το αρχετυπικό σύμβολο της Φραγκογιαννούς.

image

Ψυχογραφική δύναμη

Το έργο του Παπαδιαμάντη περιλαμβάνει 180 διηγήματα, νουβέλες, ποιήματα. Για τον σύντομο βίο του, πέθανε στα 60, είναι μεγάλος ο όγκος του. Οι φτωχές τάξεις της Αθήνας και της Σκιάθου στο επίκεντρο. Μέσα από τον λόγο του φιλτράρονται και προβάλλονται οι κοινωνικές παθογένειες της εποχής, η δυσκολία των ανθρώπων, ειδικά των γυναικών, να επιβιώσουν, με τη έννοια της ψυχικής ηρεμίας, ελευθερίας, η φτώχεια, ο έρωτας. Πάνω απ' όλα είναι η ψυχογραφική δύναμη του Σκιαθίτη που εμφανίζει το αληθινό πρόσωπο ανθρώπων, κοινωνιών, μιας χώρας ολόκληρης. Εξού και συνοδοιπορεί με τον μεγάλο Ρώσο. Η κατά Ελύτη ποιητική νοημοσύνη οδηγεί τον Παπαδιαμάντη και διατρέχει τις σελίδες του. Γι' αυτό και το έργο του θα διαβάζεται εις το διηνεκές.

Πηγές: “Καθημερινή”, “Ελευθεροτυπία”, Η Φόνισσα, Ίδρυμα Τύπου, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ποιήματα 1874-1910, σειρά “Αιώνια Ποίηση” Εκδ. Ιωλκός, papadiamantis.org