Τζόναθαν Φράνζεν: Ο κλασικός

Οι ενστάσεις δεν θα πάψουν και όσο πιο φωτεινό είναι το στίγμα του καλλιτέχνη, τόσο θα εντείνονται. Ο Φράνζεν όμως έχει κάτι το ξεχωριστό. Και όχι μόνο ως συγγραφέας. Ως τέτοιος μας παραδίδει το πέμπτο του μυθιστόρημα, το “Purity”. Όπως συμβαίνει με όλους τους χαρακτήρες του, έτσι και δω ο Tom Aberant έχει ορισμένους σκελετούς στην ντουλάπα του. Κυρίως την τρέλα του με την πρώην σύζυγο του Anabel Laird. Ο ίδιος ήταν παντρεμένος 14 χρόνια με τη συγγραφέα Βαλερί Κορνέλ, σχέση που έρχεται και καταγράφεται ως απεγνωσμένα ασφυκτική στα απομνημονεύματα του (The Discomfort Zone). Η κλειστοφοβία την οποία περιγράφει μεταξύ των δύο ηρώων του δεν του είναι άγνωστη. Μάλιστα, τα συγκεκριμένα κομμάτια του βιβλίου είναι τρομακτικά, αλλά και κωμικά γοητευτικά. Το βέβαιο είναι ότι άντλησε από τη δική του εμπειρία.

Οι δύο πρώτες του νουβέλες (Η Εικοστή Έβδομη Πολιτεία, Κραδασμοί) έμειναν μακριά από τις ακατάστατες καταστάσεις της προσωπικής του ζωής. Σε αυτές χρησιμοποίησε αυτοβιογραφικό υλικό, αλλά σε προστατευμένη μορφή. Τόσο καλά καλυμμένο που ο ίδιος έχει χαρακτηρίσει αυτά τα βιβλία «τεχνικά αντι-αυτοβιογραφικα». Εντούτοις, τότε, στα 40 του, δεν είχε φτάσει στην αναγνωσιμότητα που επιθυμούσε. Παράλληλα, αγωνιζόταν να βγάλει το τρίτο του βιβλίο. Τότε συνειδητοποίησε ότι για να πάει μπροστά έπρεπε να επιστρέψει πίσω και να εμπλακεί με συγκεκριμένες άλυτες στιγμές της προηγούμενης ζωής του. Στόχος του ήταν να φτιάξει χαρακτήρες που, αντίθετα με εκείνον, θα άντεχαν το βάρος του υλικού χωρίς να καταρρεύσουν και γίνουν σαν κι αυτόν.

Ο Φράνζεν πέτυχε μόνο όταν άφησε συνειδητά τον εαυτό του να έρθει σε επαφή με τη ζωή του. Τότε, μπόρεσε να γράψει ένα μυθιστόρημα που ένωνε το προσωπικό με το κοινωνικό και αντήχησε βαθιά στο κοινό. Δεν ήταν εύκολη η σύνδεση. Γι’ αυτό και το 1996 σε δοκίμιο του στο περιοδικό «Harper» στην ουσία θρηνούσε το γεγονός ότι ήταν συγγραφέας σε μια εποχή που η τηλεόραση κυριαρχούσε στον ελεύθερο χρόνο των ανθρώπων.

Ο άθλος των «Διορθώσεων» (σ.σ το τρίτο βιβλίο) τον διέψευσε. Πώς; Ανατρέποντας την εξομολογημένη επιδίωξη να αποκηρύξει την πιο προκλητική φιλοδοξία κάθε συγγραφέα: την ανανέωση του μυθιστορήματος. Στο δοκιμιακό έργο «How to be alone» έδινε την εντύπωση πως αυτό ήθελε να κάνει. Να ενώσει το προσωπικό με το κοινωνικό ακολουθώντας το παράδειγμα των κλασικών του 19ου αιώνα. Ωστόσο, ξεκαθάριζε ότι αποποιούνταν αυτή την υψηλή αποστολή. Μολαταύτα, «Οι Διορθώσεις» πέτυχαν ακριβώς αυτό. Το φαινομενικά ακατόρθωτο. Την ανανέωση.

Η ιστορία αφορά τους Lambert, μεσοδυτική οικογένεια στην οποία η γυναίκα-αρχηγός θέλει μια τελευταία χριστουγεννιάτικη συγκέντρωση πριν το Πάρκινσον του άντρα της το κάνει αδύνατο. Ήταν ένα μεγάλο κοινωνικό μυθιστόρημα για το οποίο οι «New York Times» έγραψαν ότι «είναι αστείο και διαβρωτικό, δυσοίωνο και συγκινητικό. Ένα βιβλίο που δεν παρουσιάζει μόνο δύο γενιές αμερικανικών οικογενειών που παλεύουν να βρουν νόημα στη ζωή τους, αλλά ανοίγει ρωγμές και θέα σε μια σκυθρωπή χώρα που τρικλίζει απέναντι στη νέα χιλιετία». Το βιβλίο πούλησε πάνω από τρία εκατομμύρια αντίτυπα.

Η πορεία προς τη δόξα δεν έγινε ανέφελα. Δίχως πολεμική εναντίον του. Το αναπόφευκτο της επιτυχίας και των όποιων αντιπαθειών το οφείλει μάλλον στον χαρακτήρα του. Λέγεται ότι περιφρόνησε την Όπρα Γουίνφρι όταν διάλεξε για τη λέσχη βιβλίου της τις “Διορθώσεις” μια και ανησυχούσε για την αξιοπιστία του ως διανοούμενος. Ο David Ulin των “L.A Times” έχει γράψει ότι ο “Φράνζεν συχνά θεωρείται λιγότερο συγγραφέας και περισσότερο πολιτιστικό σημαινόν. Έμβλημα της λευκής, αρσενικής ηγεμονίας”. Επίσης, έχει κατηγορηθεί για σεξισμό ή ότι δεν υπερασπίζεται το έργο γυναικών συναδέλφων του. Βέβαια, στο νέο του μυθιστόρημα υπάρχουν πολλοί γυναικείοι χαρακτήρες και κάπως μετριάζουν τις κατηγορίες. Μολαταύτα, χάνει τον έλεγχο αρκετά εύκολα. Όπως στις συνεντεύξεις που είχε δώσει στο παρελθόν σε “Guardian” και “Sunday Times”. Παραδέχτηκε ότι επειδή δεν είχε πρόσβαση στο νεανικό κοινό “έπαιξε” με την ιδέα να υιοθετήσει ένα ορφανό από τον πόλεμο του Ιράκ! Η εξομολόγηση του προκάλεσε ευθυμία. Επανήλθε όμως και η ιλαρότητα έγινε οργή όταν κατηγόρησε τις διαδικτυακές πλατφόρμες πως επιβραβεύουν τον ανεύθυνο λόγο. Όλα αυτά προκάλεσαν, όπως αναμενόταν, αντίποινα και στην πορεία έδειξαν ότι κάνει λάθος. Η ζημιά είχε γίνει, αν και προσπάθησε να ανασκευάσει παραδεχόμενος τη στενοκεφαλιά του.

Η λογοτεχνική περσόνα του Φράνζεν πάντως δεν πλήττεται, πια, με τίποτα. Ο συνδυασμός σοβαρή μυθοπλασία-μαζική υποδοχή, τον καθιστούν ασύγκριτο. Όταν εξέδωσε την “Ελευθερία” το 2010 απέδειξε ότι “Οι Διορθώσεις” δεν ήταν κάτι τυχαίο. Ο “Guardian” επισήμανε ότι η “οικογένεια” είναι το αληθινό του αντικείμενο, ενώ οι “New York Times”, εντυπωσιασμένοι και πάλι, σημείωσαν ότι έφτιαξε “ένα ανεξίτηλο πορτρέτο της εποχής μας”. Μάλιστα, φέρεται να ήταν το βιβλίο που διάβαζε στις διακοπές του ο πρόεδρος των ΗΠΑ. Για την “Telegraph” ήταν “το πρώτο μεγάλο αμερικάνικο μυθιστόρημα στην μετά Ομπάμα εποχή”.

Ο χαρακτηρισμός της εφημερίδας είναι στην ουσία ο ορισμός του “μεγάλου μυθιστορήματος” που έδωσε το 1868 ο John W DeForest. Το κυνήγι για το μοναδικό έργο που θα συλλαμβάνει “την εικόνα των απλών συναισθημάτων και ηθών της αμερικάνικης ύπαρξης”. Ο Franzen το κατάφερε και μεγαλύτερη απόδειξη γι' αυτό υπήρξε το εξώφυλλο του περιοδικού “TIME”.

Το νέο του βιβλίο “Purity” διαθέτει τις αρετές που τον καθιέρωσαν και ήδη έχει κάνει αίσθηση στους κριτικούς. Παρ' όλα αυτά δεν μπήκε στη λίστα των υποψήφιων για το βραβείο “Man Booker”. Πρόκειται για μια σύνθετη και έξυπνη ιστορία που όμως διακρίνεται για την αισθητή ελαφρότητα και τη φρεσκάδα στον τόνο και το ύφος. Το διαδικτυακό περιοδικό “n+1” το περιέγραψε ως “διασκεδαστικό”, κάτι το διαφορετικό από τις συνήθως πυκνές, μάταιες απεικονίσεις απογοητευμένων ανθρώπων.

Η εστίαση σε αυτό το νέο γνώρισμα δεν ακυρώνει τη “σοβαρότητα” του βιβλίου. Κατ' ουσίαν είναι εξέταση των μυστικών και των ψεμμάτων σε κάθε επίπεδο των ανθρώπινων σχέσεων. Από διαπροσωπικές μέχρι συγκρούσεις κοινωνιών. Εντούτοις, υπάρχουν πολλά εύθυμα στιγμιότυπα και κυρίως η σύμπτωση. Στοιχείο που βαραίνει ιδιαίτερη στην πλοκή. Ο Φράνζεν, εδώ, φανερώνει την επιρροή που έχει δεχτεί από τον Dickens.

Το “Purity” βρίθει χαρακτήρων με απώτερα κίνητρα. Κανείς δεν είναι αγνός. Όπως και στην “Ελευθερία” κανείς δεν είναι στα αλήθεια ελεύθερος. Δεδομένου ότι “αγκαλιάζει” διάφορες γενιές, καλύπτοντας τη σύγχρονη Αμερική, τις κρυμμένες κοιλάδες στη Βολιβία, την Ανατολική Γερμανία της Στάζι πριν την πτώση του Τείχους, γίνεται κατανοητό γιατί ορισμένοι το περιγράφουν ως συλλογή αλληλένδετων μυθιστορημάτων.

Η ξεχωριστή θέση του Φρνζεν στον κόσμο των γραμμάτων φαίνεται από το πώς δουλεύει. Πώς βρίσκει το κίνητρο που μεταμορφώνει τις απλές, κοινές ιδέες-καταστάσεις σε ορμητικό χείμαρρο. Γι' αυτό και έχει ενδιαφέρον η τοποθεσία στη δημιουργία των “Διορθώσεων”. Ναι, ο τόπος αποκαλύπτει πολλά για ένα συγγραφέα. Ο Ελύτης δούλευε αδιάκοπα σε ένα μικρό δωμάτιο το “Άξιον Εστί”. Ο εν λόγω κατασκεύασε γραφείο στο Χάρλεμ το 1997. Υπήρχε ένα τεράστιο παράθυρο με θέα κεντρικό, πολύβουο, δρόμο της πόλης. Επίσης, το φως ήταν τόσο έντονο που χρειάστηκε να το μπλοκάρει, ενώ χρειάστηκε να φτιάξει άλλο ένα παράθυρο για προστασία από τον ήχο.

Υπήρχε, όμως, και κάτι που δεν μπορούσε να καλυφθεί έτσι εύκολα: τα τσιγάρα. Δουλεύοντας χωρίς να καπνίζει φρόντιζε την υγεία του, όμως ήταν εύκολο να του αποσπάσει οτιδήποτε την προσοχή. Γι' αυτόν, τα τσιγάρα ήταν ο τρόπος να συγκεντρώνεται. Το έκαναν έξυπνο, όπως έχει δηλώσει και η εξυπνάδα ήταν η οργανωτική αρχή για κάποια βιβλία του. Με αυτήν ανδρώθηκε συγγραφικά, αλλά πλέον δεν μπορούσε να τον πάει πιο μακριά. Έμπαινε εμπόδιο στο συναίσθημα και τον έκανε ευερέθιστο. Η λύση βρισκόταν στην πλήρη απομόνωση και μόνο όταν αποκλείεται ο ήχος επιτυγχάνεται αυτό. Έκτοτε, εργάζεται φορώντας ωτοασπίδες.

Ο Τζόναθαν Φράνζεν δικαιώνει τους κλασικούς και αποδεικνύει ότι η “συγγραφική συμπεριφορά” δεν έχει αλλάξει. Οι μεγάλοι συγγραφείς κάνουν κάτι πολύ απλό. Απογυμνώνουν τον κόσμο. Οι τεχνολογικές, πολιτικές, κοινωνικές, εξελίξεις είναι τα φύλλα που ντύνουν το σώμα της ανθρωπότητας. Πιο ανθεκτικό απ' όλα αυτό των συναισθημάτων και εκεί είναι που διαπρέπει ο Αμερικανός. Γιατί; Διότι όλα τα συναισθήματα ξεκινάνε από την οικογένεια και σύνορα δεν υπάρχουν.

Για να το καταφέρει χρειάστηκε να υποφέρει, να βιώσει την απώλεια -θάνατος του πατέρας του, διαζύγιο μετά από 14 χρόνια-και να βρει μια θέση δίπλα στους σπουδαίους λογοτεχνικούς προγόνους. Όπως ο Φραντς Κάφκα. “Η Δίκη” είναι από τα αγαπημένα του βιβλία και μπορεί να είναι ιερόσυλο να τοποθετείται απέναντι στον σπουδαίο Τσέχο, μολαταύτα φαίνεται να κληρονόμησε τα άφθαρτα υλικά της παντοτινής επιτυχίας: Ευαισθησία, απλότητα, διεισδυτική ματιά και λόγο αποκάλυψη. Οι μεγάλοι συγγραφείς φτιάχνουν πορτρέτα ανθρώπων, κοινωνιών... Και είναι οι γραμμές τους τόσο αδρές που ξέρεις ότι δεν υπάρχει τίποτε άλλο. Αυτό που βλέπεις είναι τμήμα της απόλυτης αλήθειας. Δεν σου αφήνουν περιθώριο να αναρωτηθείς τι υπάρχει πιο πέρα, αλλά τι προηγήθηκε και φτάσαμε ως εδώ.

Ο Φράνζεν προσπάθησε από την αρχή να φιλοτεχνήσει μεγάλα πορτρέτα. Δεν ήξερε το τέλος της διαδρομής όμως το αισθανόταν και εκμεταλλεύτηκε το αναπάντεχο και τις προσωπικές ήττες. Τρόχισε τη γραφή του, την ατσάλωσε και, όπως έχει πει ο Κάφκα, μας παρέδωσε βιβλία που έχουμε ανάγκη.