Νίκος Καζαντζάκης: Ο ταπεινός άγιος

Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης στις 18 Φεβρουαρίου 1883. Η μαμή που τον έφερε στο φως, από το σκοτάδι που ερχόμαστε όλοι, είπε «ετούτο το παιδί, να μου το θυμηθείτε, μια μέρα θα γίνει δεσπότης» (Αναφορά στον Γκρέκο). Σημειώστε πως δεν γεννήθηκε ελεύθερος, αφού η Κρήτη ήταν υπό τουρκικό ζυγό. Κι αν του «Έλληνα ο τράχηλος ζυγό δεν υπομένει» του Καζαντζάκη η ψυχή δεν μπορούσε να ανασάνει. Ο πατέρας του, ο καπετάν Μιχάλης, στις σφαγές του 1889, το ξημέρωμα της πρώτης αιματοβαμμένης νύχτας, τον πήρε από το χέρι και τον πήγε στην πλατεία με τα λιοντάρια. Τον έβαλε να προσκυνήσει τα παγωμένα πόδια των παλικαριών, των κρεμασμένων από τους Τούρκους στον θεόρατο πλάτανο. Ο πατέρας του δίχως να το καταλάβει τον βάπτιζε «αιώνιο μαχητή». Ο Καζαντζάκης ΠΑΝΤΑ θα πολεμούσε για την απόλυτη ελευθερία. Την ελευθερία που είναι πάνω από το σώμα, την καρδιά, την ύλη το πνεύμα.

Τον Δεκέμβριο του 1906 παίρνει με άριστα το πτυχίο του από τη Νομική Αθηνών. Μάλιστα, φέρει και την υπογραφή του Κωστή Παλαμά ως Γενικού Γραμματέως του Πανεπιστημίου Αθηνών. Την περίοδο 1907-1908 έκανε στο Παρίσι μεταπτυχιακές σπουδές στη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία. Καθηγητής του ο Ερίκος Μπερξόν, ο οποίος τον επηρέασε σημαντικά στη διαμόρφωση της δικής του φιλοσοφίας. Στη πρωτεύουσα της Γαλλίας έγραψε την πραγματεία «Ο Φρειδερικός Νίτσε εν τη Φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας». Η διατριβή αυτή τυπώθηκε το 1909 στο Ηράκλειο.

Η δημόσια εμφάνιση του στα Γράμματα γίνεται το 1906 με δοκίμια και κείμενα σε περιοδικά. Ο Καζαντζάκης ασχολήθηκε με όλα τα είδη του λόγου. Η τέχνη της ποίησης έλαβε απ’ αυτόν το έπος της δική του «Οδύσσειας» με 33.333 στίχους! Το μυθιστόρημα είναι γεμάτο από αριστουργήματα: Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, Ο Καπετάν Μιχάλης, Ο Τελευταίος Πειρασμός, Ο Βραχόκηπος, Ο Φτωχούλης του Θεού, Αναφορά στον Γκρέκο, κ.α. Σημαντική συμβολή και στο θέατρο με τραγωδίες όπως Προμηθέας Πυρφόρος, Προμηθέας Δεσμώτης, Οδυσσέας, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Σόδομα και Γόμορρα, κ.α. Έκανε μεταφράσεις, όπως Η Θεία Κωμωδία του Δάντη, διασκεύασε παιδικά βιβλία και φυσικά τα «ταξιδιωτικά» του. Έργα που αναφέρονται στις χώρες που επισκέφτηκε (Ιταλία, Αίγυπτο, Παλαιστίνη, Κύπρο, Ισπανία, Αγγλία, Ρωσία, Ιαπωνία, Κίνα).

Όλα τα βιβλία του Καζαντζάκη διαπνέονται από την αέναη πάλη για ελευθερία. Ο στοχασμός και η ερώτηση-ανύψωση είναι που στηρίζουν το έργο του. Το ασυμβίβαστο και η διαρκής προσπάθεια για ανακάλυψη της ζωής πέρα από τη ζωή είναι που διαποτίζουν την πνευματική κληρονομιά του. Βασικός άξονας η εσωτερική ελευθερία και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Η κοινωνική δικαιοσύνη, η τόλμη, όπως εκφράζεται στον φιλοσοφικό του όρο «Η Κρητική Ματιά». Να κοιτάζεις άφοβα τον φόβο, να αγωνίζεσαι για την καταξίωση της ψυχής, μιας ψυχής διαρκώς πεινασμένης και ανικανοποίητης. Όπως έχει πει και ο ίδιος, η ζωή του ήταν ένας κακοτράχαλος ανήφορος που τον ανέβαινε η σαρανταπληγιασμένη ψυχή του για να φτάσει τον σκοτεινό, τον μυστηριώδη όγκο του Θεού και ενωθεί μαζί του.

Ο Καζαντζάκης άγγιξε όσο κανείς το μυστήριο της ανθρώπινης ψυχής και την αιτία δημιουργίας των πάντων. Σήμερα, αναγνωρίζεται, δικαίως, ως μοναδική, ασύλληπτη περίπτωση διανοούμενου, στοχαστή. Μολαταύτα, την περίοδο της ανθοφορίας του δεν μπορούσε να είναι καθολικά αποδεκτός. Το ελληνικό κράτος στάθηκε ο μεγαλύτερος εχθρός στην προσπάθεια του να είναι υποψήφιος για Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Το πρωτοποριακό-ανατρεπτικό (ανατρεπτικό στην ουσία, στην ολότητα των όσων πραγματευόταν) του έργο και ο υπερσυντηρητικός χαρακτήρας της πολιτικής ηγεσίας δεν μπορούσαν να συναντηθούν. Εξάλλου, ο Καζαντζάκης είχε και πολιτική δράση που δεν άρεσε στις αρχές. Στην Αθήνα είχε αλλεπάλληλες επαφές με διανοούμενος και παλαιούς σοσιαλιστές. Εργαζόταν συστηματικά για την ενοποίηση των διάφορων σοσιαλιστικών ομάδων. Έτσι, από το Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, προκύπτει η Σοσιαλιστική Εργατική Ενωση με πρόεδρο τον Καζαντζάκη και στόχο την αποτροπή του εθνικού διχασμού. Την περίοδο Νοέμβριος 1945-Ιανουάριος 1946 θα ορκιστεί υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην κυβέρνηση συνασπισμού του Θ. Σοφούλη. Είχε προηγηθεί παράνομη πολιτική δράση το διάστημα 1924-25 στο Ηράκλειο. Ήταν ο πνευματικός ηγέτης κομμουνιστικής ομάδας δυσαρεστημένων προσφύγων και παλαίμαχων της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Συλλαμβάνεται από τις αρχές της πόλης. Φυσικά, δεν πέρασε απαρατήρητος ο θαυμασμός του για τον Βλαντιμίρ Ιλίτς Λένιν.

Η υπόθεση Νόμπελ κράτησε 11 χρόνια (1946-1957). Για πρώτη φορά η υποψηφιότητα του για το Νόμπελ προτείνεται από την Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών και τον Σύνδεσμο Ελλήνων Λογοτεχνών τον Μάιο του 1946. Ήταν κοινή υποψηφιότητα με τον Άγγελο Σικελιανό. Η Ακαδημία Αθηνών, αν και μπορούσε, δεν πρότεινε ποτέ τον Ν. Καζαντζάκη για Νόμπελ. Μάλιστα, τον είχε θεωρήσει ακατάλληλο να γίνει μέλος της, προκρίνοντας αντ’ αυτού τον Σωτήρη Σκίπη!

Στις 9/9/1956 ο Βörje Knöss γράφει στον φίλο του Νίκο Καζαντζάκη:

Ο Καζαντζάκης, μαζί με τον Σικελιανό, χαρακτηρίζεται από εφημερίδα της εποχής «Μιας διεθνής απάτη». «Άνθρωπος της Μόσχας», «Εαμοσλάβος»! Ο ίδιος δεν παράτησε εύκολα την υπόθεση Νόμπελ. Προσπάθησε μέσω φίλων να στρέψει το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινής γνώμης στην περίπτωση του. Το 1952 νορβηγοί συγγραφείς, η Νορβηγική Εταιρία Λογοτεχνών τον προτείνουν για το Νόμπελ. Τους ευχαριστεί, αλλά αρνείται. Το 1956 φαινόταν ότι είχε έρθει η σειρά του. Μάλιστα, φέρεται να δέχθηκε τηλεφώνημα από Στοκχόλμη πως το βραβείο ήταν δικό του. Παρ’ όλα αυτά, το βραβείο πήγε στον Χουάν Ραμόν Χιμένεθ. Το 1957 το Νόμπελ πάει στον Αλμπέρ Καμύ. Ο Καζαντζάκης νοσηλεύεται στην πανεπιστημιακή κλινική του Φράιμπουργκ. Ζητά από τη γυναίκα του, την Ελένη, να στείλουν ένα καλό τηλεγράφημα. Θεωρούσε ότι τόσο ο Χιμένεθ, όσο και ο Καμύ άξιζαν το Νόμπελ!

Ο χρόνος δράσης του Καζαντζάκη και το πολιτικό-κοινωνικό πλαίσιο αυτής ήταν αναπόφευκτο να το φέρουν απέναντι από την καθεστηκυία τάξη. Στις αρχές και τα μέσα του 20ου αιώνα η Εκκλησία ήταν παντοδύναμη. Έτσι, τα έργα του ανήσυχου Κρητικού δεν μπορούσαν να γίνουν αποδεκτά από τον κλήρο. Και πώς άλλωστε, όταν κατά τον Καζαντζάκη “Σαν άνθρωπος μου φαίνεται ο Θεός σας, δεν τον θέλω!” Δεν ήταν όμως στείρα αμφισβήτηση. Όχι. Ο Καζαντζάκης προσπαθούσε να πάει πιο μακριά από τον Θεό. Γι' αυτόν δεν ήταν το σημείο μηδέν. Η αρχή και το τέλος. Ήταν σίγουρος ότι υπήρχε κάτι άλλο που μας ωθούσε (και ωθεί) να φτάσουμε εκεί που δεν μπορούμε!

Η “Ασκητική” θεωρήθηκε ότι χλευάζει τη θρησκεία το 1930. Χαρακτηρίστηκε «ασεβέστατο» βιβλίο. “Ο Τελευταίος Πειρασμός” κατηγορήθηκε ως ιερόσυλος καθώς παρουσίαζε τον Χριστό με ανθρώπινες αδυναμίες. Το ίδιο και στο “Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται”. Ωστόσο, ήταν ο “Καπετάν Μιχάλης” που χαρακτηρίστηκε “αντιχριστιανικόν” και “αντιεθνικόν”. Το 1953 η Εκκλησία της Ελλάδος ζητά τον διωγμό του. Την επόμενη χρονιά ο Πάπας αναγράφει τον “Τελευταίο Πειρασμό” στον Κώδικα Απαγορευμένων Βιβλίων. Διανοούμενοι κι άλλοι φορείς τον υπερασπίζονται, ενώ ο ίδιος τηλεγραφεί στο Βατικανό τη φράση του Τερτυλλιανού “Στο δικαστήριο σου Κύριε, κάνω έφεση”. Τελικά, το Οικουμενικό Πατριαρχείο θέτει τέρμα στις φήμες και τις αιτιάσεις περί αφορισμού, λέγοντας ότι το ζήτημα εμπίπτει στις αρμοδιότητες της Εκκλησίας της Κρήτης.

Η μυθιστορηματική αυτοβιογραφία του Καζαντζάκη είναι η αναφορά μετά τη μάχη. Ο αγώνας του για ελευθερία ξεκινά από την ημέρα που γνώρισε την Ελλάδα και αν δεν μεσολαβούσε ο θάνατος δεν θα σταματούσε. Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (El Greco) είναι ο στρατηγός, ο μεγάλος Κρητικός “παππούς” του στον οποίο ένιωσε την ανάγκη να αναφερθεί. Ο Καζαντζάκης ταξίδεψε τρεις φορές στην Ισπανία μεταξύ 1926 και 1937. Αναζητούσε το φιλοσοφικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα θεμελιώσει τις προσωπικές του ανησυχίες για την ελευθερία, την πατρίδα τον Θεό. Όλα αυτά τα βλέπει στον πίνακα “Άποψη του Τολέδο”. Όταν επισκέφτηκε το Τολέδο απογοητεύεται, μια και έψαχνε αυτό που είχε δει στον Γκρέκο. Γιατί; Διότι σε αυτό έβλεπε την ψυχή του, τον αγώνα του, τον εαυτό του. Το “ομολογεί” με αυτά τα λόγια:

Το Τολέδο το είχα στο νου μου όπως το είχε ζωγραφίσει ο Γκρέκο μέσα στην καταιγίδα: Αψηλό, ασκητικό, μαστιζόμενο από λάμψες απότομες, κι η σαΐτα της περίφημης γοτθικής του Μητρόπολης, η σαΐτα της ψυχής του ανθρώπου, διαπερνάει τα σύννεφα τα κατάφορτα από τον κεραυνό του Θεού. Οι μισοί πύργοι, τα μισά μουράγια, τα μισά σπίτια, φωτίζονται με τη γαλάζια λάμψη της αστραπής, η άλλη μισή πλευρά γκρεμίζεται, κατάμαυρη, στο χάος. Υψώνουνταν στο νου μου το Τολέδο απαράλλαχτο με το πνέμα του Γκρέκο: Φωτοσπαθάτο από τη μια μεριά, κατασκότεινο από την άλλη, απρόσιτο, στην κορφή της προσπάθειας, απ' όπου δεν αρχίζει, όπως λέει ο Βυζαντικός μυστικός, η προσπάθεια, παρά η θεία παραφροσύνη.

Το συγγραφικό-πνευματικό έργο του Καζαντζάκη δεν μπορεί να ποσοτικοποιηθεί. Όχι γιατί είναι ανεξάντλητο, αλλά γιατί είναι φορέας (ανα)δημιουργίας της ζωής. Πώς, λοιπόν, να προβείς σε κάτι τόσο μικροπρεπές και να το περιχαρακώσεις; Κορωνίδα της προσπάθειας του, η «Ασκητική». Το “Magnum Opus” του παγκόσμιου Νίκου Καζαντζάκη.

Όπως αναφέρεται στο επίμετρο της έκδοσης, «Η Ασκητική είναι ο Νίκος Καζαντζάκης. Και ο Νίκος Καζαντζάκης είναι η Ασκητική». Ή «το κατά Καζαντζάκην ευαγγελίο» σύμφωνα με ελβετική εφημερίδα. Διαβάζοντας τη καταλαβαίνεις ότι ανομολόγητη φιλοδοξία (;) του Κρητικού ήταν να απαντήσει στα προαιώνια οικουμενικά ερωτήματα: «Τι είναι η ζωή;», «Τι είναι ο άνθρωπος;», «Από πού ερχόμαστε;», «Υπάρχει Θεός;» κ.α. Για τον Καζαντζάκη το μέγα μυστήριο της ζωής εξηγείται αφού τελειώσει ο πιο μεγάλος αγώνας του ανθρώπου. Ποιος είναι αυτός; Να ανέβει τον πιο κακοτράχαλο ανήφορο χωρίς να ρωτάει αν θα νικήσει ή θα νικηθεί. Να υπακούει μόνο στην αρχέγονη Κραυγή. Αυτή που βρίσκεται στο σκότος της δημιουργίας και φεγγοβολά σαν άσβεστη φλόγα. Ο ίδιος είχε γράψει ότι η «Ασκητική» είναι «η πιο σπαραχτική Κραυγής της ζωής μου» και όλο το έργο του είναι σχόλιο στην Κραυγή αυτή. Άρχισε να τη γράφει στη Βιέννη το 1922 και την τελείωσε στο Βερολίνο το 1923.

Η «Ασκητική» είναι ένας εσωτερικός μονόλογος, απροσμέτρητης έντασης και φιλοσοφικής εμβάθυνσης. Ο Καζαντζάκης «βουτά» στην ψυχή του και με βάση τα όσα έχει ζήσει και δει, γράφει μια καθηλωτική εξομολόγηση. Το κείμενο σε παρασέρνει και ο λόγος του είναι μια αναφορά-διαταγή που δεν μπορείς παρά να την εκτελέσεις.