Χάρολντ Πίντερ: Πάλευε ασταμάτητα

Ο Χάρολντ Πίντερ γεννήθηκε από εβραίους γονείς της εργατικής τάξης στις 10 Οκτωβρίου του 1930 στη φτωχική συνοικία του Λονδίνου Χάκνεϊ. Εκεί πέρασε τα παιδικά του χρόνια. Παρακολούθησε θεατρικές σπουδές και το 1950 δημοσίευσε τα πρώτα του ποιήματα. Την ίδια χρονιά προσλαμβάνεται από το ραδιόφωνο του BBC ως ηθοποιός και στη συνέχεια παίρνει μέρος σε θεατρικές παραστάσεις στο Λονδίνο, όπου αρχίζει να χρησιμοποιεί το καλλιτεχνικό του όνομα Ντέιβιντ Μπάρον.

Το 1957 γράφει το πρώτο του θεατρικό, “Το δωμάτιο”, που σημειώνει επιτυχία. Όχι όμως και το “Πάρτι γενεθλίων” που ανεβαίνει το 1958 και λαμβάνει αρνητικές κριτικές. Στο τέλος της πρώτης εβδομάδας κατεβαίνει. Δεν έγινε το ίδιο με τον “Επιστάτη”, ενώ το “Πάρτι γενεθλίων” ξαναπαίχτηκε και είχε καλή υποδοχή, ενώ σήμερα είναι από τα πιο γνωστά της καριέρας του. Έγραψε πάνω από 30 θεατρικά με το στιλ γραφής του να είναι τόσο ιδιαίτερο, χαρακτηριστικό, που εισήχθη στο αγγλικό λεξικό της Οξφόρδης με τον όρο “Pinteresque”. Δεν έμεινε στη συγγραφή, αλλά πέρασε και στη σκηνοθεσία. Μάλιστα, το 1973 έγινε βοηθός σκηνοθέτη στο Εθνικό Θέατρο.

Ο Πίντερ ασχολήθηκε και με τον κινηματογράφο. Το 1963 “Ο Επιστάτης” έγινε ταινία και κέρδισε την “Αργυρή Άρκτο” στο φεστιβάλ του Βερολίνου. Παράλληλα, έγραψε σενάρια για έργα όπως “Επιχείρηση Κουίλερ, “Η ερωμένη του γάλλου υπολοχαγού” κ.α. Στην καλλιτεχνική του πορεία έλαβε πολλές διακρίσεις, όπως το βραβείο βρετανικής λογοτεχνίας “Ντέβιντ Κοέν” το 1995 και το “Λόρενς Ολίβιε” για το σύνολο της προσφοράς του στο θέατρο. Θα μπορούσε να πάρει κι αυτό του “Βρετανού ιππότη”, αλλά αρνήθηκε. Το πιο γνωστό φυσικά είναι το “Νόμπελ Λογοτεχνίας” το 2005. Στην τελετή βράβευσης δεν έχασε την ευκαιρία να δείξει την αντίθεση του στον ιμπεριαλισμό χρησιμοποιώντας οξύ πολιτικό λόγο. Στο βίντεο που έστειλε (σ.σ ήταν άρρωστος και δεν μπορούσε να παραβρεθεί) αναρωτιόταν:

Πόσους ανθρώπους πρέπει να σκοτώσουν προκειμένου να κερδίσουν επάξια τον χαρακτηρισμό του κατά συρροή δολοφόνου και του εγκληματία πολέμου; Δεν είναι επομένως δίκαιο ο Μπους και ο Μπλερ να προσαχθούν ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου Εγκλημάτων Πολέμου;

Η πολιτική-αγωνιστική του δράση μεγάλη. Το 1985, μαζί με τον αμερικανό θεατρικό συγγραφέα Άρθουρ Μίλερ, ταξίδεψε στην Τουρκία και συνάντησε πολλά θύματα πολιτικής καταπίεσης. Σε τελετή της αμερικανικής πρεσβείας για τον Μίλερ, μίλησε για ανθρώπους στους οποίους διοχετεύεται ηλεκτρικό ρεύμα στα γεννητικά όργανα. Τον έδιωξαν από την αίθουσα. Αντιτάχθηκε στον βομβαρδισμό της Σερβίας, στην εισβολή των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν και σ' αυτή στο Ιράκ. Έχει παρομοιάσει την κυβέρνηση Μπους με τη ναζιστική Γερμανία και έχει επικρίνει δριμύτατα τη Μάργκαρετ Θάτσερ και τον Ρόναλντ Ρίγκαν. Υπήρξε ενεργός αντιπρόσωπος της Εκστρατείας Αλληλεγγύης για την Κούβα, οργάνωση που προασπίζεται τα δικαιώματα της Κούβας ενώ τάχθηκε ενάντια στο αμερικανικό εμπάργκο στη χώρα.

Διαβάζοντας τον Πίντερ νιώθεις το σχήμα “ακούω, βλέπω, αισθάνομαι” να ζωντανεύει. Πώς; Μέσα από τις αισθήσεις που ενεργοποιούνται στον μέγιστο βαθμό. Τόσο στον θεατρικό όσο και στον ποιητικό λόγο του υπάρχει τρομερή δύναμη. Και στα δύο είδη λόγου χρησιμοποιεί την παύση. Δύσκολη και παράτολμη επιλογή. Εντούτοις τα καταφέρνει… Ας μείνουμε όμως –εδώ- στην ποίηση του. Γράφει στο ποίημα “Ο παλιός καιρός”

Έλεγαν: απλά μην

(απλά μην)

Πείτε σε κανέναν πως σας υποστηρίζουμε

Το σύντομο “απλά μην” είναι υπόκωφο, ύπουλο, ένοχο, μια και αναφέρεται στο πώς η “Δημοκρατία” συμβαδίζει με την απολυταρχία. Είναι ο πυρήνας του ποιήματος. Αποκαλύπτει την αληθινή φύση αυτών που ζουν και αναπνέουν στα κοστούμια τους.

Η σιωπή έχει θέση στο έργο του και φαίνεται όταν γράφει:

Δεν είναι για τίποτα που δυσανασχετώ

-

μόνο για τη σιωπή, για το ματοτσίνορο της

Στην άκρη της γλώσσας μένει η σιωπή και βγάζει ψιθύρους. Εκεί φωλιάζουν τα ευγενή αισθήματα. Οι λέξεις στον Πίντερ είναι κλειδιά. Χρησιμοποιεί πολλές φορές τον σύνδεσμο “Αν” για να οδηγήσει τον αναγνώστη στην κατακλείδα του ποιήματος “Το λάθος του συναγερμού”. Όσο περνάνε τα χρόνια θυμώνει περισσότερο με όσα συμβαίνουν γύρω του και μέσα από το παιχνίδισμα των λέξεων “τάξη”, “αταξία”, το δείχνει, το εκφράζει εύγλωττα. Φυσικά δεν λείπει ο ερωτισμός και η αγάπη στα ποιήματα του το άγγιγμα της αγάπης μου στα μάτια σου κοιτάζει ενώ μέσα από τον ποιητικό λόγο επικοινωνεί και με το θέατρο.

Τώρα ηθοποιός στον νυχτερινό αυτό νεροχύτη

το κομμάτι απ’ τα χείλη τραβιέται με πόνο

και σκηνικά κι αυλαίες αργοπέφτουν

Δεν ξεχνά το παρελθόν του και οι φράσεις, τα λόγια το δείχνουν. Στο ποίημα “Αργότερα” χρησιμοποιεί το θυμάμαι και το κάποτε ζούσα εδώ. Στο “Το δράμα του Απρίλη” ανασύρει κάτι από τη δική του άνοιξη που έχει να κάνει με το θέατρο κι αυτά που το συνοδεύουν. Όταν αμφιβάλλει

στρέφεται στη συνείδηση του και εξομολογείται. Ιδιαίτερη θέση στην ποιητική του δημιουργία κατέχει το ποίημα “Κύτταρα καρκίνου”, σ’ αυτό κοροϊδεύει την αρρώστια του.

Ο Πίντερ, όπως έχει πει ο Λευτέρης Βογιατζής, “ήταν ένας συγγραφέας που πάλευε ασταμάτητα”. Ο λόγος του πολυσήμαντος, περιέχει αλήθειες, είναι διδακτικός, έχει πάθος, είναι διεγερτικός. Το κοινότυπο “ήταν ένας σπουδαίος άνθρωπος” που είπε η Αντόνια Φρέιζερ είναι πέρα για πέρα αληθινό.

Τα θεατρικά έργα του (με αναφορές σε Τζόις, Έλιοτ) χαρακτηρίζονται για τη χρήση των αποσιωπήσεων, την αδράνεια και την ανησυχητική ατμόσφαιρα. Ο Πίντερ εντόπισε το δυσοίωνο της καθημερινότητας και τον θόρυβο της σιωπής. Συνέλαβε την ανησυχία και την ασάφεια της ζωής στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα με λιτό, υπνωτικό διάλογο, γεμισμένο με τις ανοιχτές παύσεις και την προοπτική της επικείμενης βίας.

Οι πολιτικές του απόψεις υποδηλώνονταν στα έργα του. Αν και αυτά καταπιάνονται με την ολισθηρότητα της μνήμης και του ανθρώπινου χαρακτήρα, σχεδόν πάντα αφορούν την πάλη για εξουσία. Η δυναμική στο έργο του έχει τις ρίζες της στις μάχες για έλεγχο, στις αψιμαχίες που διεξάγονται μέσα σε ένα ευρύ φάσμα. Από τις κατοικίες της εργατικής τάξης ως τα πολυτελή εστιατόρια. Τα έργα του συχνά λαμβάνουν χώρα σε κλειστοφοβικά δωμάτια, όπου ο διάλογος είναι ναρκοπέδιο και οι αθώες φαινομενικά λέξεις μπορούν να “τραυματίσουν”. Και μπορεί η γλωσσική του ευελιξία να μετέτρεπε απλές λέξεις σε σκοτεινή, λαμπερή και συχνά σαρκαστική ποίηση, ωστόσο έγινε διάσημος γι' αυτό που υπάρχει ανάμεσα στις λέξεις, την “παύση”! Η “Παύση” δίνει χώρο για έμφαση και ανάσα στο δωμάτιο (εκεί διαδραματίζονται πολλά έργα του). Εντούτοις, την ίδια στιγμή μπορεί να γίνει απειλητική σαν σηκωμένη γροθιά. Κανένας άλλος θεατρικός συγγραφέας δεν έχει χρησιμοποιήσει τις παύσεις με τέτοια ρυθμική βεβαιότητα και τέλειο αποτέλεσμα.

Ο Μάρτιν Έσλιν στο βιβλίο του “Pinter: The Playwright” γράφει: “Ο υπαρξιακός φόβος του ανθρώπου όχι ως μια αφηρημένη έννοια, αλλά ως κάτι αληθινό, συνηθισμένο και αποδεκτό σαν καθημερινό φαινόμενο. Εδώ έχουμε τον πυρήνα του Πίντερ ως δραματουργού”. Η παρεξήγηση στο έργο του τον κατέταξε, μαζί με τον Μπέκετ, στους επαγγελματίες του “Θεάτρου του Παραλόγου”. Κακώς, διότι ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του ρεαλιστή. Το 1962 είχε πει ότι το πλαίσιο των έργων του ήταν πάντα “συμπαγές και ιδιαίτερο”. Αν και στην αρχή θεωρήθηκε ενστικτώδης παρά διανοούμενος θεατρικός συγγραφέας, στην πραγματικότητα ήταν και τα δύο.

Ο Δημήτρης Καταλειφός, έμπειρος και σημαντικός ηθοποιός, έχει παίξει σε έργα του Χάρολντ Πίντερ και γνωρίζει την αξία και το καλλιτεχνικό του μέγεθος. Μιλώντας στο “toperiodiko.gr” είχε πει γι' αυτόν:

-Για το έργο του

Είναι από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του 20ου αιώνα μαζί με τον Μπέκετ. Η δημιουργία των έργων του εντοπίζεται στο τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, γι' αυτό και απηχούν αυτή τη μεγάλη τομή στην ιστορία της ανθρωπότητας. [...] Είναι συγγραφέας που θα μπορούσε κανείς να διαχωρίσει σε είδη τα έργα του. Υπάρχουν πολιτικά, έργα για ανθρώπινες σχέσεις, λυρικά, γενικά είναι συγγραφέας που για τους ηθοποιούς και τους σκηνοθέτες αποτελεί μέχρι σήμερα μεγάλη πρόκληση. Όσον αφορά τους ηθοποιούς έχει πλάσει καταπληκτικούς ρόλους, απαιτητικούς, ενώ οι σκηνοθέτες καλούνται να φτιάξουν κλίμα και ατμόσφαιρα πιντερική.

-Για την παύση

Είναι πολύ σημαντικές οι παύσεις και οι σιωπές στα έργα του. Εφάμιλλες με τον ελλειπτικό λόγο του. [...] Μοιάζουν με παρτιτούρα τα έργα του στα οποία η παύση και η σιωπή παίζουν σημαντικό ρόλο. Δεν μπορείς να αγνοήσεις την παύση. Αν το κάνεις είναι σαν να μην υπάρχει το έργο. Επίσης, ο διάλογος του είναι πάντοτε ελλειπτικός. [...] Οι ήρωες του μοιάζουν ανολοκλήρωτοι κι αυτό είναι μεγάλη πρόκληση.

-Για τον τρόπο προσέγγισης του πιντερικού έργου από τον ηθοποιό

Πρέπει να αντλήσεις από τις λέξεις. Να προσπαθήσεις να πλάσεις ένα χαρακτήρα ολόκληρο αναπληρώνοντας τα κενά, συμπληρώνοντας τις παύσεις. Άλλο σημαντικό στοιχείο στον Πίντερ είναι οι κινήσεις που βάζει στο κείμενο. Οι παρενθέσεις των κινήσεων.

-Η αποτίμηση του για τον Πίντερ

Υπάρχει πλούτος στα έργα του. Από τη μία η γοητεία της ατμόσφαιρας, της απειλής, του φόβου, μετά τα πολιτικά έργα και μετά αυτά που έχουν σχέση με τον έρωτα, τη γυναίκα, τον άνδρα, τα δύο φύλα, το χιούμορ. Είναι θεατρικός συγγραφέας-ποιητής και θέλει αντιμετώπιση πάρα πολύ λεπτή. Τέλος, θα πρέπει να επισημάνω ότι παίζει σημαντικό ρόλο η μετάφραση, τρομερά απαιτητική.

Πηγές

-Οδός Πανός, τχ. 157

-HAROLD PINTER, ποιήματα [1948-2004], μτφρ. Νίνος Φενέκ Μικελίδης, Εκδ. Κέδρος

-New York Times

-The Telegraph