Διονύσιος Σολωμός: Το υστερόγραφο της Ελλάδας

Εν αρχή ην η Επανάσταση. Του '21. Ο ξεσηκωμός, ο εθνικοαπελευθερωικός αγώνας, ο ιερός και μοναδικός ενάντια στην τυραννία της σκλαβιάς. Ο Σολωμός είναι εκεί, έπρεπε να είναι εκεί. Ο Σολωμός δεν είναι μπροστά στην κόψη του σπαθιού, είναι όμως εκεί που η όψη με βία μετράει τη γη. Και γράφει, συλλαμβάνει το κοσμοϊστορικό γεγονός και όσα “γράφονται” με θυσίες και αίματα και εκπληρώνουν το μέγα τάμα, το μέγα θαύμα. Ο Σολωμός, όπως παρατηρεί ο Π. Δ. Μαστροδημήτρης, μετουσιώνει καλλιτεχνικά το ιστορικό γεγονός σε πνευματική κατάθεση και λογοτεχνική μαρτυρία. Αυτός, λοιπόν, κατηγορείται πως δεν πήγε στην επαναστατημένη Ελλάδα να πιάσει το όπλο και να πολεμήσει. Ο Κωστής Παλαμάς σπεύδει να τον υπερασπιστεί γράφοντας:

Ο Σολωμός αν δεν εκράτησεν όπλο, με τη λύρα πλήρωσε το μεγάλο φόρο προς την πατρίδα. Φτάνει πως έγραψε τότε τον Ύμνο και την Καταστροφή των Ψαρών, και πως από τότε χτύπησε στη φαντασία του, μαγεμένη από το επικό μεγαλείο του πεσμένου Μισολογγιού, το ποίημα των Ελεύθερων Πολιορκημένων.

Αρκούν ο Ύμνος, η Καταστροφή των Ψαρών, οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι για να μείνει μακριά από τα χαρακώματα, τα χώματα και το θάρρος που πέθαινε και γεννιόταν κάθε στιγμή; Ναι, γιατί ο Διονύσιος Σολωμός φρόντισε για τη σάρκωση της ψυχής που έβγαινε και πάλευε να κρατήσει τους Έλληνες όρθιους, ζωντανούς και ελεύθερους! Σύμφωνα με τον Ελύτη είναι ο “γενάρχης του νεοελληνικού πνευματικού πολιτισμού”, γενάρχης της νεοελληνικής ποίησης. Ο Σολωμός δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την Ελλάδα και η Ελλάδα χωρίς αυτόν. Ο Λίνος Πολίτης, το 1948, στον Εμφύλιο, χαρακτηριστικά αναφέρει: [...] “Και η Ελλάδα στην πιο μυστική και την πιο υπερατομική της πραγματικότητα είναι ιδέα και πνεύμα και ποίηση -είναι δημοτικό τραγούδι και Σολωμός”.

Το μέγα ζήτημα στην περίπτωση του Σολωμού είναι το “σολωμικό ζήτημα”. Ήτοι, το έργο του. Ελάχιστοι δημιουργοί προσφέρουν τόσο μεγάλη τέρψη και προβληματισμό με τη δουλειά τους. Στην περίπτωση του Σολωμού είναι η ταξινόμηση, χαρτογράφηση και έκδοση που το κάνει δυσπρόσιτο. Ο μελετητής και κριτικός του σολωμικού έργου θα πρέπει να βρει τα κρυμμένα μονοπάτια στα καλλιτεχνήματα του Ζακυνθινού. Αν το κάνει θα έχει καταλάβει σε μεγάλο βαθμό τη σολωμική γλώσσα και έκφραση. Παράδειγμα τη αινιγματικής και στρυφνής φύσης της Ο Κρητικός. Εθεωρείτο απόσπασμα, μέχρι που ο Πολίτης, από το 1948, έδειξε ότι είναι ποίημα ολοκληρωμένο.

Ο Σολωμός παίδευε τα ποιήματα του μέχρι εξαντλήσεως και ίσως γι’ αυτό το απόσπασμα να κυριαρχεί στον λόγο του. Ο Στέφανος Ροζάνης αναφέρει ότι για τον Δ.Σ “υπέρτατος σκοπός της τέχνης ήταν το απόσπασμα. Και αυτός ήταν ο λόγος που, όπως έχει παρατηρηθεί, οδηγούσε τον Σολωμό από το ένα μη τελειωμένο έργο στο άλλο, από τον ηρωικό στον μυστικιστικό ρομαντισμό, από την ελληνική γλώσσα στην ιταλική και αντιστρόφως”. Η αποσπασματικότητα στο σολωμικό έργο δεν έχει εύκολη εξήγηση κι αν ενοχλεί είναι γιατί ξεφεύγει από την επιβολή και τον καταναγκασμό του ολοκληρωμένου. Ο Παλαμάς έρχεται (πάλι) να μας δώσει την απάντηση στο γιατί πρέπει να αγγίζουμε αυτά τα συντρίμμια. “Το ότι ο Σολωμός δεν ηυτύχησε να συντελέση του Ελεύθερους Πολιορκημένους και τα άλλα των κρίσιμων ωρών του δημιουργήματα, καθώς τα εσχεδίαζεν, είναι εις το παθητικόν του, όσο και αν τα αποκόμματα αυτά μεγαλοφωνούν ότι εγεννήθησαν από τα σπλάχνα μεγάλου ποιητού. Αλλά τίποτε δεν εμποδίζει να διανοηθώμεν και να φαντασθώμεν ελευθέρως τους Ελεύθερους Πολιορκημένους ως το θετικό στεφάνωμα της δόξης του. […] Το μεγαλείον της ποιήσεως του Σολωμού […] έγκειται εις την μυστηριακήν χάριν την μεταμορφώνουσαν εις ωραιότητα τα πάντοια στοιχεία επί των οποίων κυριαρχεί”.

Οι δυσχέρειες αυτές στην ανίχνευση και πρόσβαση στο ασύνορο (;) πεδίο του έργου του Σολωμού προκάλεσαν και το πρόβλημα της έκδοσης του. Αυτό έχει την απάντηση του στην παρατήρηση του Κριαρά που αναφέρει ότι “από την ερμηνεία που ο κάθε μελετητής δίνει στην αποσπασματικότητα εξαρτάται και η μέθοδος που θα ακολουθήσει εκδίδοντας το έργο του”. Σημαντικό ρόλο στην διευθέτηση έπαιξε η έκδοση των Αυτόγραφων Έργων του Σολωμού από τον Λίνο Πολίτη το 1964. Επίσης, ο Δημήτρης Αγγελάτος μας έχει δώσει μια χρήσιμη κριτική επισκόπηση των μετά το 1964 και έως το 1992 σολωμικών μελετών. Τα Αυτόγραφα προκάλεσαν μεγάλη θύελλα και το 1994 ο Στυλιανός Αλεξίου δημοσίευσε το τολμηρό εγχείρημα Διονυσίου Σολωμού, Ποιήματα και Πεζά από τις εκδόσεις “Στιγμή”. Μεταξύ άλλων στην πράξη αναιρούσε την εφαρμογή της θεωρίας του ρομαντικού αποσπάσματος στον Σολωμό. Το εκδοτικό πρόβλημα υπήρχε και θα υπάρχει στον Σολωμό, όμως είναι πρόβλημα που περισσότερο θα μας προκαλεί παρά θα μας δυσχεραίνει.

Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1798 Υιός του Κόμητος Νικολάου Σολωμού και της Αγγελικής Νίκλη. Η μητέρα του, έφηβη στη δούλεψη του πατέρα του όταν τον γέννησε, είχε μάλλον απώτερη καταγωγή από τη Μάνη. Ο πατέρας του διέθετε μεγάλη περιουσία, είχε το μονοπώλιο της εμπορίας καπνού και ανήκε στην τάξη των ευγενών, κατ' όνομα κόμης του Τορτσέλλο, νησάκι της Βενετίας. Εκτός από τον Διονύσιο είχαν γεννήσει και τον Δημήτριο. Ο πατέρας του είχε αποκτήσει πριν από τον Διονύσιο, άλλα δύο παιδιά με τη σύζυγο του Μαρνέτα Κάκνη, τον Ρομπέρτο και την Έλενα. Χήρος από το 1803, μία μέρα πριν τον θάνατο του, το 1807, έλαβε “διά γυναίκα του νόμιμον και ευλογητικήν την Κυρίαν Αγγελικήν”. Με την πράξη αυτή ενισχύθηκε η νομική και κοινωνική θέση των δύο παιδιών, τα οποία, πάντως, ο Νικόλαος Σολωμός είχε αναγνωρίσει με διαθήκη ως νόμιμα τέκνα του. Έτσι, απέκτησαν δικαιώματα στην πατρική παρουσία. Επτά μήνες μετά η μητέρα του παντρεύτηκε τον Εμμανουήλ Λεονταράκη, υποτακτικό του Νικόλαου και σύντομα γέννησε τον Ιωάννη Λεονταράκη και άλλα τρία παιδιά. Ο Ιωάννης αργότερα ήγειρε αξιώσεις στο σύνολο της κληρονομιάς του Νικολάου Σολωμού, υποστηρίζοντας, μαζί με τη μητέρα του, ότι είναι γιος του. Η μακρότατη δικαστική διαμάχη εξαθλίωσε ψυχικά τον ποιητή και τον έφερε σε ρήξη με τη μάνα του.

Ο Διονύσιος Σολωμός είχε δασκάλους τους Νικόλαο Κασιμάτη και Αναστάσιο Καραβία, ιερέας ο πρώτος και ελληνιστής ο δεύτερος. Εικάζεται πως μαθήτευσε και στον Αντώνιο Μαρτελάο, ποιητή των στίχων Όθεν είσθε των Ελλήνων/παλαιά ανδρειωμένα/κόκκαλα εσκορπισμένα/στην φωνήν της σάλπιγγος μου/τώρα λάβετε πνοήν απ' όπου αντλεί για το Απ' τα κόκκαλα βγαλμένη/των Ελλήνων τα ιερά. Δάσκαλο στα ιταλικά είχε τον πρόσφυγα από την Κρεμόνα αββά Δον Σάντο Ρόσσι, άνδρας που άσκησε σημαντική επιρροή στον νεαρό Σολωμό. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, ο κηδεμόνας του Νικόλας Μεσσαλάς τον στέλνει μαζί με τον Ρόσσι για σπουδές στην Ιταλία. Γράφεται στο Λύκειο της Αγίας Αικατερίνης στη Βενετία. Φεύγει λόγω του ατίθασου χαρακτήρα και την επόμενη χρονιά γράφεται στο Λύκειο της Κρεμόνα. Αποφοιτά τον Σεπτέμβριο του 1815 για να συνεχίσει σπουδές νομικής στον πανεπιστήμιο της Πάβιας έως το 1817-18. Δεν τις ολοκληρώνει και περιορίζεται στο πτυχίο “δοκίμου νομικού”. [...] Επιστρέφει στη Ζάκυνθο, μέσω Βενετίας, τον Σεπτέμβριο του 1818. Παρέμεινε στην Ιταλία δέκα χρόνια, κρίσιμα για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του, χωρίς να τον κερδίσει η νομική, μια και είχε ταχθεί από καιρό στην ποίηση. Ποιητής θρεμμένος με τα κλασικά γράμματα και την ιταλική γραμματεία, ιδίως την ποίηση, σύγχρονη και προγενέστερη. Η προσωπικότητα, η κοινωνική του θέση και η οικονομική του ευχέρεια τον τοποθετούν στο επίκεντρο των νέων λογίων της Ζακύνθου.

Από το 1818, έτος επιστροφής από την Ιταλία στη Ζάκυνθο, έως τον θάνατο του το 1857 στην Κέρκυρα, η λογοτεχνική δραστηριότητα του χωρίζεται στη ζακυνθινή εποχή της δεκαετίας ως το 1828 και την κερκυραϊκή έως το τέλος. Η κριτική διακρίνει τρεις περιόδους στο έργο του. Η πρώτη καλύπτει τη χρονική περίοδο 1818-1823. Γράφει στην ιταλική γλώσσα ποιήματα με θρησκευτικό και σατιρικό περιεχόμενο. Η εξοικείωση με την ιταλική (γλώσσα) μεγάλη, ωστόσο υπήρχε και το πατριωτικό αίσθημα. Σε συνδυασμό με την αντίληψη (του) για τη λαϊκή γλώσσα έγραφε και ελληνικά ποιήματα. Οι πρώτες ποιητικές καταθέσεις είναι απλές και φυσικά ανώριμες, μολαταύτα κάποιες δοξάστηκαν. Η δεύτερη περίοδος αφορά το διάστημα 1823-1833. Η πιο παραγωγική και η πιο σημαντική. Σημαντική σε έργο και σκοπό, κληρονομιά. Αρχή με τον Ύμνο εις την Ελευθερίαν. Σημείο αναφοράς για το νεοελληνικό έθνος. Ο Στ. Αλεξίου αναφέρει ότι πρόκειται για “ποίηση συνειδητά εθνικοπολιτική. [...] Με την έξαρση του '21 και τη σύνδεση προς την αρχαία Ελλάδα, ο Ύμνος δημιούργησε τη βάση της νεοελληνικής ιδεολογίας”. Μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε στη δυτική Ευρώπη και ενίσχυσε το φιλελληνικό ρεύμα. Με τον Ύμνο καθιερώνεται η φήμη του ως μεγάλου ποιητή. Όπως παρατηρεί ο Ροζάνης είναι “ένα μανιφέστο του προοδευτικού ρομαντισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη”. Η ωδή Εις το θάνατο του Λορδ Μπάιρον είναι στο ίδιο κλίμα με τον Ύμνο, αλλά χωρίς τις αρετές του τελευταίου. Στην Καταστροφή των Ψαρών μέσα σε έξι στίχους δίνει το μεγαλείο των παλικαριών, παρουσιάζοντας τη Δόξα τους με στεφάνι γενάμενο από λίγα χορτάρια. Η Φαρμακωμένη (1826) αφορά σε κάποια με την όποια είχε ερωτικό δεσμό, ενώ με το πεζό Διάλογος (1823-24) υποστηρίζει με θέρμη τη λαϊκή γλώσσα. Το άλλο πεζό αυτής της περιόδου είναι Η Γυναίκα της Ζάκυθος. Ο αινιγματικός χαρακτήρας του έργου έδωσε τροφή σε διάφορες ερμηνείες, ενώ δύσκολη ήταν και η ταξινόμηση του: ποίημα, πεζό, σάτιρα, ρομαντικό πεζό... Το 1824 ξεκινά τη σύνθεση του Λάμπρου. Σε αυτή τη δεκαετία έγραψε και σατιρικά ποιήματα. Τελευταία περίοδος στο έργο του αυτή που καλύπτει το διάστημα μεταξύ 1833-1857. Το ξεκίνημα γίνεται με το έργο Ο Κρητικός. Η λυρικότητα και τα υψηλά νοήματα χαρακτηρίζουν τον εν λόγω, ενώ ακολουθεί το σπουδαίο αλλά άκρως απαιτητικό Ελεύθεροι Πολιορκημένοι. Το ποίημα, με τα τρία σχεδιάσματα, βασανίζει τον Σολωμό από το 1826 ως το τέλος της ζωής του! Το ποίημα αναφέρεται στη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου, το 1825, από τους Τούρκους του Κιουταχή και τους Αιγύπτιους του Ιμπραήμ και στην έξοδο των υπερασπιστών του, τη νύχτας της 10ης προς την 11η Απριλίου του 1826. Τον πυρήνα του έργου φανερώνει ο Σολωμός μ' έναν στοχασμό του στα ιταλικά που τον αναδεικνύει ο Γιάννης Δάλλας: “Στο Μισολόγγι η Δύναμη της θέλησης που μάταια δελεάζεται από δεινά παθήματα”. Τελευταίο του αριστούργημα Ο Πόρφυρας. Αφορμή γι' αυτό ήταν περιστατικό που συγκλόνισε την Κέρκυρα. Ένας καρχαρίας, πόρφυρας στο τοπικό ιδίωμα, κατασπάραξε έναν 18χρονο άγγλο στρατιώτη. Το γεγονός αυτό έδωσε στον Σολωμό το έναυσμα για να γράψει το ποίημα.

Η πρόσληψη του έργου του Σολωμού δεν είναι εύκολη. Δεν είναι η απόσταση του χρόνου, δεν είναι η γλώσσα του. Είναι η τάση μας να κρίνουμε υποκειμενικά. Το σολωμικό έργο δεν το επιτρέπει, διότι όταν αποκαλύπτεται το εύρος του, τότε δεν αφήνει περιθώριο. Η αποσπασματικότητα του είναι που θολώνει την κρίση γιατί ο Σολωμός προσπάθησε να αντιμετωπίσει καίρια ζητήματα του τόπου. Όχι μόνο θεματικά, αλλά και ερμηνευτικά σε “ζωντανό” χρόνο. Η ανεξαρτησία της χώρας, οι μεγάλες στιγμές του Αγώνα (π.χ έξοδος Μεσολογγίου), η σκέψη για το “μετά”, η έκφραση κρίσης άμεσα για όλα τα κοσμοϊστορικά, έδωσαν στο έργο του τεράστιο όγκο που ακόμη και σήμερα προσπαθούμε να ανακαλύψουμε. Ο Σολωμός επηρέασε τους ποιητές της “Επτανησιακής Σχολής”, κυρίως αυτούς που μετείχαν στον κύκλο του. Την επίδραση του δέχτηκαν σχεδόν όλοι μεγάλοι μας ποιητές: Παλαμάς, Σικελιανός, Βάρναλης, Σεφέρης, Ελύτης, Ρίτσος, Παπατσώνης, Βρεττάκος. Όπως ήταν αναμενόμενο, η ελληνοκεντρική, πατριωτική πλευρά του έργου έγινε (και ακόμη) αντικείμενο ιδεολογική εκμετάλλευσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο γραμμένος στα ιταλικά στοχασμός που μας παραδόθηκε από τον Πολυλά: “Κλείσε μέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα, και θα αισθανθείς μέσα σου να λαχταρίζει κάθε είδους μεγαλείου”. Αργότερα ανακαλύφθηκε ότι η φράση ακολουθούνταν από το παρένθετο “o altra cosa”. Όπως σημειώνει γι' αυτό ο Παντελής Μπουκάλας, οι λέξεις αυτές σημαίνουν “πως ό,τι κι αν κλείσουμε στην καρδιά μας, και τ' αγαπήσουμε και του δοθούμε, θ' ανοίξει ο νους μας κι ψυχή μας”. Ο ίδιος πολύ σωστά εξηγεί ότι αυτό δεν ακυρώνει την ελληνοκεντρική εκδοχή. Αντίθετα τη δικαιώνει και την καταξιώνει.

Πηγή

- “Διονύσιος Σολωμός”. Έλληνες ποιητές. Εισαγωγή, ανθολόγηση Μιχάλης Ν. Κατσίγερας [εφ. “Καθημερινή”]