Ο Μεγάλος Ερωτικός: Τέλεια ολοκληρωμένος

Το καλοκαίρι του 1972 ο Μάνος Χατζιδάκις μόλις έχει επιστρέψει από την Αμερική. Στα χαρτιά του έχει σημειώσει τις πρώτες νότες για ένα άλμπουμ που έμελλε να σφραγίσει το ελληνικό τραγούδι, τον “Μεγάλο Ερωτικό”. Ο ίδιος έγραφε στο εσώφυλλο του δίσκου:

Με τα τραγούδια αυτά αποτείνομαι στην πιο κρυφή ευαισθησία των νέων ανθρώπων κάθε ηλικίας κι όχι τους εφήμερους κι ανεξέλεγκτους ερεθισμούς τους. Τα τραγούδια αυτά δεν είναι αισθησιακά. Λειτουργούν περ' απ' την πράξη, στο βαθύ αίσθημα που χαρακτηρίζει οποιαδήποτε σχέση, κάθε μορφής, αρκεί να περιέχει τις προϋποθέσεις γι' ανθρώπινη επικοινωνία.

Τον Ιούνιο του 2011, το έργο, μαζί με συνθέσεις του Μ.Χ για το “Αμέρικα Αμέρικα΄” του Ηλία Καζάν, παρουσιάστηκε από την Ορχήστρα των Χρωμάτων σε μουσική διεύθυνση Μίλτου Λογιάδη. Ο τελευταίος αναφέρει:

Μουσικά, το άλμπουμ έχει έναν απίστευτο πλούτο στιχουργικό και μουσικό. Ο Χατζιδάκις επέλεξε διάφορους ποιητές με τρόπο που αναδεικνύει τη διαχρονική διάσταση και τις πολλές όψεις της ποίησης. Τα μελοποίησε και τα ενορχήστρωσε, δε, με τέτοιον ευφυή και εμπνευσμένο τρόπο, που η μουσική περιγράφει με ακρίβεια τους στίχους. Επίσης χρησιμοποίησε όλα τα εκφραστικά μέσα για να το πετύχει: στα Λιανοτράγουδα, βάζει τη λύρα και κάνει αμέσως τη διαφορά. Στο Με την πρώτη σταγόνα της βροχής οι δυο πρώτες συγχορδίες πέφτουν σαν βροχή. Στο Κραταιά ως θάνατος αγάπη για να αναδείξει τα λόγια “μεγαλώνει” κι άλλο την ορχήστρα. Φαντάζομαι όλοι αντιλαμβάνονται πόσο δύσκολο είναι να μιλήσεις στην ψυχή του καθενός με στίχους από το Άσμα ασμάτων του Σολομώντος, το Β Στάσιμο από τη Μήδεια και το Κέλομαι σε Γογγύλα της Σαπφούς. Κι αυτό είναι ένα ακόμα “θαύμα” του Χατζιδάκι: έφταιξε λαϊκά τραγούδια που αγγίζουν από τον πιο λαϊκό άνθρωπο που λειτουργεί με το συναίσθημα μέχρι τον πιο ψαγμένο που αναζητά τη διανόηση ακόμα και στην ακρόαση.

Το ερώτημα “γιατί δημιουργήθηκε ο Μεγάλος Ερωτικός;” έρχεται αβίαστα. Η αρχή όλων των μεγάλων έργων έχει ενδιαφέρον. Η γνώση που απαντά στα μεγάλα ερωτήματα είναι σαν να μαθαίνεις κάτι από τα μυστικά του σύμπαντος. Η απάντηση μπορεί να μην είναι πάντα αυτό που περιμένουμε, αλλά πάντα λύνει τον γρίφο της δημιουργίας. Ορίστε τι έχει πει ο Μάνος Χατζιδάκις για τη δημιουργία του Μεγάλου Ερωτικού:

Ο Μεγάλος Ερωτικός έγινε από ένα αίσθημα ενοχής κι όχι από ερωτικούς λόγους. Μόνον οι ανόητοι φαντάζονται ότι όταν είσαι ερωτευμένος γράφεις ένα έργο σαν τον Μεγάλο Ερωτικό. Τον Μεγάλο Ερωτικό τον γράφεις όταν έχεις ξεκαθαρίσει τα θέματα και είσαι ελεύθερος να σκέπτεσαι. Είχα ένα αίσθημα ενοχής απέναντι σε μια θαυμάσια γυναίκα, τη Μυρτιώτισσα… Μια δεδομένη στιγμή, άρρωστη στο νοσοκομείο, μου στέλνει το “Σ’ αγαπώ”, το περίφημο ποίημα της για να κάνω μουσική, μαζί με ένα συγκινητικό γράμμα. Τότε, είπα, θα πάω αμέσως να τη δω, αλλά δεν πήγα και με την επιπολαιότητα που χαρακτηρίζει τους νέους, το ξέχασα. Βρέθηκα στην Αμερική, όπου διαβάζοντας ότι πέθανε η Μυρτιώτισσα, μου ήρθε στο νου η παράλειψη μου, βρήκα το γράμμα της και το ποίημα και αισθάνθηκα όλες τις τύψεις ενός ανθρώπου που σαν νέος κάνει τέτοιους είδους αστοχίες και επιπολαιότητες. Θέλησα να γράψω μουσική εκ των υστέρων γι’ αυτό το ποίημα της Μυρτιώτισσας το τόσο γνωστό στις παλιότερες γενιές. Για να το συμπεριλάβω όμως κάπου έπρεπε να κάνω έναν ολόκληρο Ερωτικό. Κι έτσι αποφάσισα να επιλέξω ποιήματα απ’ τη Σαπφώ μέχρις τις μέρες μας, για να συμπεριληφθεί το “Σ’ αγαπώ” της Μυρτιώτισσας…

Μπορεί σήμερα Ο Μεγάλος Ερωτικός να θεωρείται ένα κλασικό πια έργο, ωστόσο όταν πρωτοκυκλοφόρησε, ο Μάνος Χατζιδάκις δέχτηκε πυρά πολλών επωνύμων και γραφιάδων, που δεν τους έβρισκε σύμφωνους η επιλογή του να κυκλοφορήσει ένα έργο περί έρωτος σε καιρούς πολιτικών προβληματισμών. Μάλιστα πρώτος ο Μίκης Θεοδωράκης -εξόριστος τότε στο Παρίσι- έστειλε επιστολή διαφωνώντας κάθετα με τους ερωτικούς προβληματισμούς του Μάνου. Ο τελευταίος σε συνέντευξη του στα “Νέα” θα πει ανάμεσα σε άλλα:

Δεν πιστεύω κατ' αρχήν ότι ένα τραγούδι μπορεί να περιέχει ή να θίγει προβλήματα του καιρού μας. Ύστερα, εγώ δεν γράφω ερωτικά τραγουδάκια αλλά για τον έρωτα, και ο έρωτας παραμένει πάντα ένα πρόβλημα όχι μόνο του καιρού μας αλλά όλων των καιρών. Τα “προβλήματα του καιρού μας” πολύ πιο ουσιαστικά περιέχονται στον τρόπο με τον οποίο κανείς αντιμετωπίζει τα μεγάλα θέματα, παρά την εξάντληση συνθημάτων και “μηνυμάτων”, κατά συνέπεια δεν θεωρώ ως προς τον εαυτό μου ότι αντιμετωπίζω προσωπικά πρόβλημα όταν γράφω ένα έργο σαν τον Μεγάλο Ερωτικό, αλλά απλούστατα ότι έχω τη ωριμότητα να μην επιδιώκω εύκολα συμφιλίωση με την πανίσχυρη “νεολαία” προσφέροντας επιπόλαια συνθήματα.

Ο Μάνος Χατζιδάκις είχε τονίσει πως “προσπάθησα να δημιουργήσω απλά τραγούδια αλλά όχι εύκολα. Γι' αυτό διάλεξα με προσοχή τους τραγουδιστές. Και πρώτα η Φλέρυ Νταντωνάκη με πάθος, σπάνια φωνή κι εσωτερική ένταση, και ο Δημήτρης Ψαριανός, απέριττος, νεανικός και γνήσια λαϊκός. Και οι δυο τραγουδώντας τον Μεγάλο Ερωτικό νομίζω δίνουν μαθήματα ήθους, αλήθειας και μαγείας στο λαϊκό τραγούδι”.

Ο Δημήτρης Ψαριανός , ο οποίος έχει “σημαδευτεί” από τον “Μεγάλο Ερωτικό”, θυμάται: “Η πρώτη κρούση έγινε μέσω του Δημήτρη Βερνίκου, σκηνοθέτη και φίλο του Χατζιδάκι που με άκουσε στο Κύτταρο όπου εμφανιζόμουν. Ήρθε, λοιπόν, στο καμαρίνι και με ρώτησε: θέλεις να βρεθούμε με τον Χατζιδάκι που μόλις επέστρεψε από την Αμερική; Φυσικά δέχτηκα. Έτσι, τις επόμενες ημέρες βρέθηκα στο σπίτι του. Έπαιξε 2-3 κομμάτια στην κιθάρα και αμέσως μου λέει: Δημήτρη, αποφασίζω να είσαι ο ερμηνευτής του Μεγάλου Ερωτικού. [...]

Οι πρώτες συναντήσεις έγιναν στον “Μαγεμένο αυλό”, όπου ο Χατζιδάκις προσπάθησε να εγκλιματίσει τη Φλέρυ (Νταντωνάκη), τον Ψαριανό και τους υπόλοιπους συνεργάτες του δίσκου. Ο Δημήτρης Ψαριανός αναφέρει πως “Πολλές πρόβες δεν κάναμε. Ήμασταν ξεφτέρια με τη Φλέρυ και τα πήραμε αμέσως. Περισσότερο χρόνο περάσαμε στο στούντιο. Θα έλεγα πως ο Χατζιδάκις δεν είχε ξεμπερδέψει με τις παρτιτούρες όταν αρχίσαμε τις ηχογραφήσεις. Συνεχώς δοκίμαζε νέα πράγματα, πρόσθετε, αφαιρούσε. Απολύτως βέβαιος ήταν, ωστόσο, για το μοίρασμα των κομματιών. Ήξερε εξαρχής ποια κομμάτια θα πω εγώ και ποια η Φλέρυ. Ούτε μια στιγμή δεν δοκιμάσαμε ο ένας τραγούδι του άλλου. Όλα γενικά ήταν σε πολύ χαλαρό, χαρούμενο, γενναιόδωρο κλίμα. Σκεφτείτε πως οι μισοί μέσα μπορεί να έπαιζαν τα κομμάτια τους και οι υπόλοιποι παίζαμε μπάλα στους χώρους της Κολούμπια”.

Λένε ότι χωρίς την καταγωγή μας είμαστε ένα τίποτα. Μοναδική περιουσία του ανθρώπου το όνομα του, όσα απέκτησε ερχόμενος στον κόσμο. Ο δρόμος που πάει πίσω και δεν έχει αφετηρία, αλλά γίνεται γέφυρα με το παρελθόν και το άγνωστο μέλλον. Είναι η “Οδός Ονείρων” και το όνειρο που κατοικούσε, κατοικεί και θα κατοικεί η Ελλάδα είναι η ποίηση. Αυτή είναι η καταγωγή μας και γι’ αυτή φρόντισε με τον Μεγάλο Ερωτικό. Το 1972. Το 2018, το…. Πάντα.

Από τη Σαπφώ μέχρι τον Ελύτη και τον Γκάτσο, ζει και αναπνέει μια χώρα, ο λαός της. Εκείνη τη ζοφερή περίοδο, ο Χατζιδάκις κατάλαβε ότι η καταγωγή μας κινδυνεύει να χαθεί. Ο λόγος ύπαρξης μας κινδύνευε να συνθλιβεί από το μίσος, τη βλακεία, τις ερπύστριες και τις στάχτες του Φοίνιξ που δεν μπορούσε να γεννηθεί ξανά. Ο Χατζιδάκις, λοιπόν, βλέπει πέρα από τα μαχητικά συνθήματα, τις φράσεις στους τοίχους, τη λαχτάρα για ελευθερία. Έβλεπε ότι τα θεμέλια χάνονται και αποφασίζει να μαζέψει τα κομμάτια, να τα “ντύσει” με τις μελωδίες του και να μας τα αφηγηθεί. Δεν γράφει ερωτικά τραγούδια, αλλά δημιουργεί μια μουσική πραγματεία περί Έρωτος, τη δύναμη που μας ωθεί πέρα από “πρέπει” και “γιατί”. Ο Μεγάλος Ερωτικός είναι η απάντηση στο “από πού ερχόμαστε και πού πάμε;”. Ε, ερχόμαστε από την αχανή και άχρονη πατρίδα του Έρωτα και πάμε στο άφθαρτο σύνορο που λέγεται αγάπη.

Πηγές

-Ματούλα Κουστένη, Το πείραμα του “Μεγάλου Ερωτικού”, εφημ. “Ελευθεροτυπία”, 5 Ιουνίου 2011

-Αφιέρωμα στον “ερωτικό” Χατζιδάκι”, εφημ. “Ριζοσπάστης”, 10 Ιουνίου 2003

-Οδός Πανός τχ.168, (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2015)