Σαλβαδόρ Νταλί: Ο Θεός της avant-garde

Η αναφορά στον “Ανδαλουσιανό σκύλο” δεν είναι τυχαία. Ο μελετητής, θαυμαστής, του Νταλί από κει πρέπει να ξεκινήσει για να τον γνωρίσει. Γιατί; Διότι εκεί κάνει φανερές τις καλλιτεχνικές (και όχι μόνο) προθέσεις του. Μαζί με τον ισπανό σκηνοθέτη Λουίς Μπουνιουέλ, όπως αναφέρει σε άρθρο της στο “Βήμα” η κ. Στέλλα Μουζακιώτου, καθηγήτρια της Ιστορίας της Τέχνης, “υλοποίησαν ένα παράλογο, εριστικό, σκανδαλώδες και επαναστατικό δείγμα μιας καθαρής υπερρεαλιστικής έκφρασης στον χώρο της έβδομης τέχνης”.

Οι επιδιώξεις των δημιουργών εύγλωττες και συγκεκριμένες. Το 17λεπτο φιλμ, γυρίστηκε το 1928, βασίζεται σε όνειρα των Μπουνιουέλ, Νταλί. Ο πρώτος, σύμφωνα με την κ. Μουζακιώτου, “ξεκινά με την πρώτη του κιόλας ταινία ανελέητη επίθεση στον καθωσπρεπισμό της μεγαλοαστικής κοινωνίας, τη γραφικότητα της Εκκλησίας και σε κάθε άλλη επιβολή κοινωνικών περιορισμών”. Όσον αφορά τον Νταλί, “εκμεταλλεύεται την ευκαιρία να δώσει ζωή στους πίνακες του. Το ερωτικό γυναικείο κορμί, τα μυρμήγκια που ξετρυπώνουν από μια πληγή, τα μεμονωμένα ανθρώπινα μέλη, βγαίνουν από τους πίνακες του και περιφέρονται ζωντανά στο κάδρο της ταινίας”.

Ο Νταλί, λοιπόν, ήθελε να υπηρετήσει με πάθος την avant-garde, να γίνει ο πρώτος της πολίτης, που ετοιμαζόταν να σαρώσει την τέχνη. Ο σουρεαλισμός ήταν η εμπροσθοφυλακή του και σκοπός του ένας: Η επανάσταση στη σκέψη και τον καλλιτεχνικό χώρο. Αυτός ήταν ο κόσμος που ήθελε να ζήσει, να εκφραστεί και να πεθάνει ο Σαλβαδόρ Νταλί.

Ο Σαλβαδόρ Νταλί γεννήθηκε στην πόλη Φιγέρες της Ισπανίας στις 11 Μαΐου 1904. Γιος του δικηγόρου Σαλβαδόρ Νταλί και της Δόνια Φελίπα Ντομενέκ. Γρήγορα έδειξε το χάρισμα του στην τέχνη. Τόσο στη γενέτειρα του, όσο και στην Εθνική Σχολή Καλών Τεχνών στη Μαδρίτη, όπου ξεκίνησε τις σπουδές του το 1921. Αμέσως εντυπωσίασε μια και μπορούσε να κάνει τα πάντα. Εντυπωσίασε, όμως και ως ταραξίας. Το 1924 αποβλήθηκε για ένα χρόνο επειδή υποκίνησε τους συμμαθητές του να επαναστατήσουν και τον Μάιο της ίδιας χρόνιας, για αντικυβερνητικές δραστηριότητες, εξέτισε, σύντομες, ποινές φυλάκισης στη Φιγέρες και τη Χιρόνα. Επέστρεψε στη σχολή το 1925, αλλά αποβλήθηκε οριστικά όταν αρνήθηκε να εξεταστεί στην ιστορία τέχνης. Η δια βίου εγκατάσταση του επέτρεψε να πειραματιστεί στη ζωγραφική και στο σχέδιο με διάφορα στυλ. Αρχαία και σύγχρονα.

Η διεθνής καριέρα του ξεκινά το 1928, όταν μετέβη στο Παρίσι και έγινε ευπρόσδεκτος από τον Μπρετόν κι άλλα μέλη της ομάδας των σουρεαλιστών. Η ομάδα αναζητούσε έναν νεοσύλλεκτο που θα μπορούσε να εξερευνήσει τον λαβύρινθο του ασυνείδητου, χωρίς όμως να αποθαρρύνεται από τον δικτατορικό τρόπο του Μπρετόν. Ο Νταλί επέστρεψε στην Ισπανία και ζωγράφισε τις εικόνες που θα τον έκαναν διάσημο. Οι καλύτερες εξ αυτών παραμένουν εντυπωσιακές μέχρι σήμερα.

Ο Νταλί ανέτρεπε την πραγματικότητα, αλλά όχι για να ικανοποιήσει κάποιο καπρίτσιο ή να εκφράσει την ιδιοτροπία του. Όταν έκανε παράξενα πράγματα με το ανθρώπινο σώμα, το έκανε να για προβάλει τους πιο προσωπικούς φόβους του ατόμου σχετικά με την αρρώστια και την ανικανότητα. Όταν “πείραζε” τα αντικείμενα, έκανε όσους τα έβλεπαν να νιώθουν ότι ο κόσμος που ήξεραν είχε εξαφανιστεί. Ο παρατηρητής περιφερόταν άσκοπα στον εφιάλτη, αλλά οι όροι αυτού του εφιάλτη αντιστοιχούσαν σε ανησυχίες που οι περισσότεροι άνθρωποι αρνούνταν να παραδεχτούν. Το ασυνείδητο κυνηγούσε το συνειδητό στα πρώτα έργα του Νταλί, σαν μια τίγρη που παίζει με ένα χοντρό, λευκό κουνέλι. Έτσι, δεν ήταν έκπληξη ότι ο Μπρετόν τον έχρισε αγαπημένο του και φυσικό διάδοχο των προηγούμενων, των Ερνστ, Μιρό, οι οποίοι είχαν αποδειχθεί πολύ ανεξάρτητοι για τα συμβούλια του σουρεαλιστικού κινήματος. Η πρώτη του έκθεση, όπως αναμενόταν, στο Παρίσι, στην γκαλερί Γκέμανς (Goemans) το 1929, ήταν απόλυτα επιτυχημένη.

Αντίθετα με τους προκατόχους του στην ομάδα των σουρεαλιστών, ο Νταλί παρήγαγε αντανακλώμενες εικόνες που με πρώτη ματιά συμφωνούσαν ακριβώς με τις συμβάσεις της παραδοσιακής ελαιογραφίας. Οτιδήποτε κι αν έκανε ήταν δουλεμένο στην εντέλεια. Ακρίβεια και τελειότητα χαρακτήριζαν το αποτέλεσμα της δουλειάς του. Όταν η περίσταση απαιτούσε την αναπαράσταση τοπίου (θαλασσινού ή του ουρανού), μιας όμορφης γυναίκας, μιας φραντζόλας ψωμί ή ενός ακριβού ρολογιού, το έκανε άψογα. Με τρόπο καθησυχαστικό. Μόνο μετά από προσεκτικότερη παρατήρηση μπορούσες να διακρίνεις ότι το ρολόι είχε υπερωριμάσει σαν τυρί Καμαμπέρ, ότι παράξενα πράγματα συνέβαιναν στην όμορφη γυναίκα και ότι θα ήταν λάθος να εμπιστευτείς τη λυρική τελειότητα του τοπίου. Ρεαλισμός του φανταστικού κόσμου!

Όταν ο Νταλί είχε παραισθήσεις στα τέλη της δεκαετίας του '20, όλος ο κόσμος είχε παραισθήσεις, μαζί και το μουσείο μοντέρνας τέχνης της Νέας Υόρκης. Ο Τζέιμς Θραλ Σόμπι, κριτικός, ειδήμων, συλλέκτης και μαικήνας, είπε αργότερα ότι ο Νταλί απεικόνισε “τον εξωπραγματικό κόσμο με τέτοιο ακραίο ρεαλισμό που η αλήθεια και η αξιοπιστία δεν μπορούν πια να αμφισβητηθούν”. Οι Αμερικανοί είδαν σε αυτόν έναν νικητή και έναν πράττων. Την ώρα που άλλοι σουρεαλιστές απομονώνονταν, ο Νταλί έκανε το ακριβώς αντίθετο. Ήταν γεννημένος να τραβά την προσοχή, να εκτελεί νούμερο. Χρειαζόταν κοινό και ανταποκρινόταν σε αυτό. Βρήκε αυτό το κοινό στις ΗΠΑ και για πολλά χρόνια το εντυπωσίαζε και το διασκέδαζε.

Ήταν ονειροπόλος, αλλά ονειρευόταν για συγκεκριμένο λόγο. Ήθελε, όπως είχε πει, να συστηματοποιήσει τη σύγχυση και να ντροπιάσει την καθημερινότητα. Το έκανε στα έργα του αλλά και στη ζωή. Κληθείς να δώσει διάλεξη, εμφανιζόταν σε ένα καταδυτικό κουδούνι και επέμενε να μιλήσει μέσα απ’ αυτό. Ζητώντας του να συνεισφέρει με ένα τρισδιάστατο αντικείμενο μια έκθεση, έστειλε ένα ταξί στο οποίο έπεφτε βροχή καθ’ όλη τη διάρκεια της εκδήλωσης. Ειδικευόταν στην ποιητική της ανησυχίας και στη δεκαετία του ’30 «γεννούσε» ιδέες που αιχμαλώτιζαν τη λαϊκή φαντασία. Η πρώτη του επίδειξη στη Νέα Υόρκη έγινε το 1933 στην γκαλερί Τζούλιαν Λεβί και από το 1934 και μετά ήταν αναγνωρίσιμη φιγούρα στη χώρα.

Ο Νταλί μιλούσε, έγραφε, τελειοποίησε τις δημόσιες εμφανίσεις του και διέθετε μια αίγλη που σήμερα πρέπει να κατασκευαστεί. Στην περίπτωση του έχουμε να κάνουμε με ένα αμάλγαμα αταξίας, κεφιού, ιδιοσυγκρασιακής εμφάνισης και διαφημιστικού ενστίκτου για επαγγελματικό πλεονέκτημα. Με τα πεταχτά μάτια, με το ανεστραμμένο και τέλεια κερωμένο μουστάκι, το σοβαρό αλλά πάντα άψογο γούστο του στο ντύσιμο, τη μεγάλη συλλογή ραβδιών, έφτιαχνε μια αλάνθαστη, ξεχωριστή φιγούρα. Οι πίνακες του πίεζαν, έβγαζαν από τη βολή της την κοινωνία, ενοχλούσαν. Για παράδειγμα, ήταν πολύ καλός στο θέμα της σεξουαλικής ανησυχίας. Επίσης, στην άποψη ότι ο πολιτισμός ξαφνικά θα σάπιζε. Τέλος, στο θέμα του πολέμου, ιδιαίτερα του Εμφυλίου, θεωρούσε ότι ήταν επιδημία και ανεπανόρθωτο έγκλημα ενάντια στην ανθρωπότητα. […]

Ο Νταλί δεν ήταν πάντα στα καλύτερα του. Στα χρόνια που ακολούθησαν ήταν όλο και πιο σπάνιο να δεις τα καλύτερα του. Τον ενδιέφεραν περισσότερο επικερδή και ανόητα εγχειρήματα. Θα στραφεί στην εκκλησία επειδή η βλασφημία ήταν ψηλά στη λίστα των «τρομοκρατικών» του μέσων. Άρχισε, λοιπόν, στα τέλη της δεκαετίας του ’40 να μεταχειρίζεται παραδοσιακά θρησκευτικά αντικείμενα σε μεγάλη κλίμακα και με επιδέξια προσοχή. Οι παρεμβάσεις του είχαν να κάνουν με την προοπτική, τον φωτισμό και τη μετεώριση αυτών. Αυτό δεν ευχαρίστησε κριτικούς και ιστορικούς, αλλά του έδωσαν νέο κοινό το οποίο ζητούσε να δει τα γεγονότα της Καινής Διαθήκης καταγεγραμμένα με το ήπιο και νέο στυλ του Νταλί. Η «Σταύρωση» δόθηκε στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης στην Νέα Υόρκη το 1955 και ο «Μυστικός Δείπνος» στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον.

Τον Αύγουστο του 1940 θα μετακομίσει στις ΗΠΑ και θα χρησιμοποιήσει τα χαρίσματα του για την απόκτηση κάθε δυνατού πλεονεκτήματος. Εμφανιζόταν στο Μπρόντγουεϊ, στο Χόλιγουντ, σε κάθε κατάστημα της 5η Λεωφόρου... Σχεδίαζε για όπερα, μπαλέτο... Ωστόσο, ενώ τη δεκαετία του '30 είχε επίγνωση πού πήγαινε ο κόσμος και την αντίληψη να πει κάτι αξιομνημόνευτο γι' αυτό, αργότερα ο Νταλί έγινε αιχμάλωτος του εαυτού του. Δεν το δεχόταν βέβαια. Ούτε και το κοινό που τον ακολουθούσε. Ήταν πάντα έτοιμος να πει κάτι εντυπωσιακό και συχνά υπήρχε αρκετή δόση αλήθειας σε αυτό για να γίνει άξιο λόγου. Για παράδειγμα δήλωνε ότι “εμείς οι σουρεαλιστές δεν είμαστε καλλιτέχνες. Ούτε είμαστε πραγματικά επιστήμονες. Είμαστε χαβιάρι και το χαβιάρι είναι η υπερβολή και η εξυπνάδα της γεύσης”. [...]

Όταν τον ρωτούσαν τη γνώμη του για την τέχνη, ποτέ δεν αποτύγχανε να πει κάτι εξωφρενικό. Τίποτα δεν του έδινε μεγαλύτερη ευχαρίστηση από το να κοροϊδεύει τις τρέχουσες θεωρίες και πρακτικές. “Ο Σεζάν είναι πολύ δημοφιλής αυτή τη στιγμή, αλλά με τον καιρό ο Μεσονιέ θα πουλήσει πολύ περισσότερο. Η δουλειά του Σεζάν είναι καρικατούρα. Είναι ο πιο άχαρος ζωγράφος που έχω συναντήσει ποτέ”.

Ο Νταλί δεν σταματούσε να εξελίσσεται και να πειραματίζεται. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του στράφηκε στην επιστήμη για να εμπνευστεί. Έτσι, ενώ άλλοι καλλιτέχνες επαναλάμβαναν τον εαυτό τους, αυτός δούλευε με ολογράμματα, στερεοσκοπικές τρισδιάστατες εικόνες κι άλλες τεχνολογικές καινοτομίες. Η ζωή και ο καλλιτεχνικός του βίος κινούνταν πάνω στην άκρατη φιλοδοξία του. Μάλιστα, κάποτε είχε πει ότι “Στα 7 ήθελα να είμαι ο Ναπολέων. Έκτοτε, η φιλοδοξία δεν σταμάτησε να μεγαλώνει”. Το 1935 παντρεύτηκε την Έλενα Ντιάρανοφ (Elena Diaranoff), γνωστότερη ως Γκαλά. Δεν έκαναν ποτέ παιδιά, κάτι στο οποίο αναφερόταν, τόσο στο έργο όσο και σε συζητήσεις, ο Νταλί ως η τέλεια ένωση. Μετά τον θάνατο της, τον Ιούνιο του 1982, στα 88, πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στο απομακρυσμένο κάστρο στην Πουμπόλ (Pubol) στην Καταλονία.

Η πολιτική συνέβαλε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και του καλλιτεχνικού του έργου. Στα νιάτα του ασπάστηκε τον αναρχισμό και τον κομμουνισμό. Μολαταύτα, αυτό δεν το έκανε από ιδεολογική ανάγκη, αλλά περισσότερο για να κάνει ριζοσπαστικές δηλώσεις που θα ξάφνιαζαν τους συνομιλητές-ακροατές του. Όλο αυτό ήταν μέρος της προσπάθειας του να κρατήσει την πίστη του στο κίνημα των ντανταϊστών. Όσο μεγάλωνε οι πολιτικές του πεποιθήσεις άλλαζαν. Ιδιαίτερα από τη στιγμή που η ομάδα των σουρεαλιστών μεταλλασσόταν διαρκώς υπό την ηγεσία του τροτσκιστή Άντρε Μπρετόν. Μάλιστα, ο τελευταίος εικάζεται ότι τον “ανέκρινε” για τις πολιτικές του τοποθετήσεις. Το 1970, ο Νταλί στο βιβλίο του “Dali by Dali” αυτοανακηρύχτηκε αναρχικός και βασιλόφρων!

Το ξέσπασμα του Ισπανικού Εμφύλιου (1936-1939) το βρήκε αυτοεξορισμένο και αρνούμενο να ενταχθεί σε οποιαδήποτε ομάδα. Έκανε το ίδιο και στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και δέχτηκε σφοδρές επικρίσεις, ειδικά από τον Τζορτζ Όργουελ. Επιστρέφοντας στην Καταλονία μετά τον Πόλεμο πέρασε την άλλη όχθη. Συμπορεύτηκε με το αυταρχικό καθεστώς του δικτάτορα Φράνκο τον οποίο και συνάντησε. Μάλιστα, φιλοτέχνησε το πορτρέτο της εγγονής του.

Οι εμμονές που διατρέχουν το έργο του ανάγονται, κατά κανόνα, κατευθείαν στις καταλανικές ρίζες του. Οι Καταλανοί λέγεται ότι πιστεύουν στην ύπαρξη μόνο όσων μπορούν ν' ακούσουν, αγγίξουν, μυρίσουν ή να δουν. Ο Νταλί δεν απέκρυψε ποτέ αυτή την “υλιστική” του αντίληψη και τον γαστρονομικό αταβισμό (επανεμφάνιση ιδεών, συμπεριφορών, μεθόδων) του. Το γαστρονομικό του παραλήρημα εμφανίζεται με κανονικότητα από πίνακα σε πίνακα, σε όλο το έργο του, στα περίφημα “εύκαμπτα ρολόγια”, τα “Τηγανητά αβγά σε πιάτο, χωρίς πιάτο”, ως το “Ανθρωπόμορφο ψωμί”. Ωστόσο, ο καταλανικός αταβισμός είναι φανερός και στους πίνακες της αγαπημένης του πεδιάδας του Ampurdan. Από την αρχή κιόλας, σπάνια είναι τα έργα του, πορτρέτα ή συνθέσεις, που στο φόντο δεν προβάλλει το καταλανικό παραθαλάσσιο τοπίο ή οι βράχοι της ακτής με τις ανθρώπινες φόρμες τους. Επίσης, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι οι εικαστικοί εφιάλτες του αντιστοιχούν σε πραγματικά γεγονότα αποθηκευμένα στη μνήμη του.

Οι καθηγητές του στην Ακαδημία Καλών Τεχνών στη Μαδρίτη ήταν προσκολλημένοι στον μοντερνισμό, όμως αυτός αναζητούσε τον κλασικισμό. Συναναστρέφεται τη μαδριλένικη πρωτοπορία και σύντομα αναδεικνύεται ηγετική μορφή ενός καλλιτεχνικού κύκλου, στον οποίο συμμετείχαν οι Πεπίν Μπέγιο, Γκαρθία Λόρκα, Λουίς Μπουνιουέλ, Ραφαέλ Μπαράδας. Πειραματίστηκε τότε με όλες τις τάσεις που ήταν στη μόδα (Πουαντιγισμό, Φουτουρισμό, Κυβισμό και Νέο-Κυβισμό, Φωβισμό) αποτίοντας φόρο τιμής πότε στον Πικάσο και πότε στον Ματίς. Ο Νταλί δεν έκανε τίποτε για να κρύψει τις επιδράσεις που δεχόταν. Τις θεωρούσε ένα ακόμη βήμα προς την κατάκτηση των εικόνων που έψαχνε. Αντλούσε από κάθε νέα εμπειρία ακόμη μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και σιγουριά.

Ο Νταλί στην ακμή του δεν ήταν μόνο ένας καλλιτέχνης που κατά διαστήματα έβρισκε και αναδείκνυε την ουσία των πραγμάτων, αλλά και ο άνθρωπος του οποίου η εξυπνάδα, το στυλ, η επίδειξη και η ετοιμότητα του να προσλάβει με τον τρόπο του τους πάντες, πρόσθεσαν στην ευθυμία των πόλεων. Παρέμεινε μέχρι τέλους αντικείμενο συζήτησης. Έμεινε πιστός σε μία μόνο αρχή, αυτή που έθεσε με τον Μπουνιουέλ στον “Ανδαλουσιανό Σκύλο”. Ήτοι, να μη χρησιμοποιήσει καμία ιδέα, καμία εικόνα που να ρέπει προς τη λογική, την ψυχολογική ή πολιτισμική εξήγηση. Έλεγε “ανοίξτε τις πύλες στο παράλογο! Υιοθετήστε μόνον εκείνες τις εικόνες που προκαλούν τη δυνατότερη εντύπωση, δίχως να προσπαθείτε να ανακαλύψετε γιατί”. Ό,τι κι αν παρουσίαζε βασιζόταν στο τρίπτυχο που ο ίδιος είχε ορίσει: “ο ερωτισμός να είναι άσχημος, η αισθητική θεϊκή και ο θάνατος όμορφος”. Πέθανε στις 23 Ιανουαρίου 1989.

Πηγές

- New York Times

- Gilles Neret, “Νταλί”, Εκδ. TASCHEN

- Wikipedia