Άκρως κατατοπιστικά είναι τα αποσπάσματα από το βιβλίο Σμύρνη 1922 της Μάρτζορι Χουσεπιάν, εκδόσεις Παπαδόπουλος, το οποίο είναι βασισμένο σε ντοκουμέντα των ίδιων των θυμάτων και ουδέτερων παρατηρητών.

««Στο ένα αρμένικο κέντρο μετά το άλλο, απ΄άκρη σε άκρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μία ορισμένη ημερομηνία, ο δημόσιος τελάλης κατέβαινε στους δρόμους διαλαλώντας την ανακοίνωση ότι κάθε Αρμένιος μεγαλύτερος από 15 ετών έπρεπε να παρουσιαστεί στο κυβερνείο... Οι άνδρες πήγαιναν με τα ρούχα της δουλειάς, αφήνοντας τα μαγαζιά τους ανοιχτά, τα αλέτρια τους στα χωράφια και τα ζωντανά τους στις βουνοπλαγιές. Όταν παρουσιάζονταν τους έριχναν χωρίς καμία εξήγηση στη φυλακή, όπου τους κρατούσαν μία δύο μέρες και μετά τους ανάγκαζαν να πορευτούν έξω από την πόλη, σε ομάδες δεμένους τον έναν με τον άλλο, σε κάποιο δρόμο που οδηγούσε κατά τα νότια ή τα νότιοανατολικά... Δεν τους έμενε πολύς καιρός να συλλογιστούν τη συμφορά τους, γιατί τους σταματούσαν και τους έσφαζαν στο πρώτο απόμερο σημείο του δρόμου».

Ύστερα από διάλειμμα λίγων ημερών, οι γυναίκες, τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι Αρμένιοι διατάζονταν επίσης, να ετοιμαστούν για εκτόπιση. Όπως λέει ο Μοργκεντάου, «μπορούσε κανείς να δει χιλιάδες από αυτούς, που ανηφόριζαν, σε μακριές σειρές, τις πλαγιές όλων των βουνών». Μέσα στο πρώτο εξάμηνο περισσότεροι από 1.200.000 άνθρωποι ακολούθησαν αυτήν την πορεία.

Στο δρόμο τους πολιορκούσαν όλοι οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί που συναντούσαν: πρώτα Τούρκοι χωρικοί και αγρότες, οι οποίοι τους έκλεβαν τις ελάχιστες προμήθειες τους και τα ρούχα τους, και άρπαζαν κατά το γούστο τους τις γυναίκες τους, έπειτα οι Κούρδοι, με τις φρικτές θηριωδίες τους, που κατέσφαζαν όλους τους άντρες της συνοδείας και μετά βίαζαν τις γυναίκες. Σύμφωνα με την έκθεση Μπρυς:

«Αποτελούσε ζήτημα ιδιοτροπίας της στιγμής αν ένας Κούρδος θα έσφαζε επιτόπου μία γυναίκα ή θα την έσερνε μαζί τους στους λόφους. Όταν τις έσερναν μαζί τους, τα μωρά είτε τα παρατούσαν καταγής είτε τα κοπανούσαν πάνω στις πέτρες»»

Με αυτές τις ιστορίες μεγάλωσαν ο «χάλκινος» Ολυμπιονίκης της Αθήνας στην ελληνορωμαϊκή πάλη, Αρτιόμ Κιουρεγκιάν και ο πρωτοπυγμάχος της ΑΕΚ, που αγωνίστηκε στους Ολυμπιακούς του Σίδνεϊ, Αρτούρ Μικαελιάν.

Ο Μικαελιάν, ο οποίος εργάζεται ως προπονητής στον ΑΟ Μπάλιο, θυμάται: «Η γιαγιά μου ήταν πέντε χρονών κοριτσάκι όταν από την μία στιγμή στην άλλη χρειάστηκε να εγκαταλείψει το σπίτι της στο Καρσί της Τουρκίας. Η μητέρα της δολοφονήθηκε, ενώ από τον πατέρα εξαφανίστηκε στα βουνά, έτσι έφυγε μαζί με τον μεγαλύτερο αδελφό της, 17 χρονών τότε. Εκείνος την κράτησε ζωντανή στην πορεία θανάτου, στην οποία Τούρκοι αστυνομικοί τους ανάγκαζαν να περπατούν για μέρες χωρίς φαΐ και νερό. Αφότου περιπλανήθηκαν για πολύ καιρό κατέληξαν στην Γεωργία.

Η γιαγιά μου παντρεύτηκε 14 χρονών, αφού με την θεία μου, έμοιαζαν με δίδυμες αδελφές.

Λυπάμαι που το λέω, αλλά όταν μου μιλούσε για όλα αυτά η γιαγιά μου ήμουν μικρός και δεν τα έχω συγκρατήσει με λεπτομέρειες.

Χάθηκαν 1,5 εκατομμύριο άνθρωποι, όμως οι άνδρες έμειναν να πολεμήσουν.

Οι Αρμένιοι όπως οι Έλληνες είναι κυνηγημένος λαός, γι αυτό έχει μάθει να επιβιώνει σε δύσκολες συνθήκες. Και να σκεφτεί κανείς ότι τα δεινά των Αρμενίων συνεχίζονται έως και σήμερα στην περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Πριν από λίγες ημέρες υπήρχε νέα σύρραξη με τους Αζέρους και μου κάνει εντύπωση που κανένα ελληνικό μέσο δεν αναφέρει τίποτα.

Η γλώσσα και η χριστιανική θρησκεία είναι αναπόσπαστα στοιχειά του πολιτισμού μας και προσπαθούμε να τα διατηρούμε ζωντανά. Τα παιδιά μου με καταλαβαίνουν όταν τους μιλώ αρμένικα, όμως μου απαντούν ελληνικά.

Την Αρμενία την επισκέφτηκα πρόσφατα με τους αθλητές μου στο πλαίσιο ενός τουρνουά και θα ξαναπάμε στο πλαίσιο προετοιμασίας ενόψει του Ευρωπαϊκού Παμπαίδων στην Κροατία».

Από την πλευρά του ο «χάλκινος» Ολυμπιονίκης της πάλης, Αρτιόμ Κιουρεγκιάν αναπολεί: «Ζούσαν αρμονικά με τους Τούρκους και ξαφνικά μία μέρα τους έσφαξαν. Κοιμόταν στα σπίτια τους και από τη μία στιγμή στην άλλη μπήκαν στα σπίτια τους και τους κατέσφαξαν. Όσο μεγαλώνω σκέφτομαι γιατί; Νομίζω ότι ήθελαν να μας εξισλαμίσουν.

Όμως οι Αρμένιοι είμαστε Χριστιανοί και προτιμήσαμε το θάνατο από το να αλλαξοπιστήσουμε.

Και τα προβλήματα μας εξακολουθούν να υπάρχουν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, όπου οι Αζέροι δεν αναγνωρίζουν το κράτος από το 1986».